Kolekcja typariuszy w zbiorach MWiM, być może niezbyt rozbudowana, zawiera jednak kilka cennych i ciekawych obiektów. Dotyczy to zwłaszcza tłoków pieczętnych cechów rzemieślniczych.
Tłok pieczętny majątku ziemskiego w Turzy Małej k. Płośnicy; 1800-1900, mosiądz, odlew, ryt, 2,6 × 2,8 cm
Autor: Grzegorz Kumorowicz
Nawiązanie do nich jest o tyle istotne, że wyobrażenia wyryte na ich stemplach mają pewien wspólny mianownik z prezentowanym tu obiektem. Nie są to, jak w przypadku pieczęci władców, duchownych, szlachty, miast, uniwersytetów, czy innych instytucji, znaki identyfikujące osobę, obrazujące potęgę władzy, dostojność funkcji, miejsce w strukturze i hierarchii społecznej albo nadprzyrodzony patronat. Komunikat skierowany do odbiorcy przekazu niosą elementy zaczerpnięte z prozaicznego świata rzeczy codziennych, narzędzi i wytworów rąk ludzkich, które w przypadku typariuszy cechowych są desygnatem przydatnej społecznie umiejętności, osadzającej zbiorowość w pewnej strukturze i nadającej jej określony status.
Narzędzia, a nie sama czynność – to obraz, jaki znaleźć można również na pieczęciach sołtysów, gmin (gromad) wiejskich i … no właśnie. Prezentowany tłok, a właściwie sam jego stempel, w ewidencji muzealnej określony został mianem: "Tłok pieczętny dóbr ziemskich Klein Tauersee". W polu obrazowym twórca wizerunku napieczętnego, pośrodku umieścił drzewo, a na jego tle skrzyżowane pary narzędzi – widły, cep, grabie, kosę oraz snop zboża ustawiony na murawie. W legendzie zawarł napis: ADL: DOMINIUM KL: TAUERSEE. Dosyć ciekawe zestawienie rustykalnych motywów związanych z życiem wiejskich gromad i podkreślonym w legendzie, szlacheckim charakterem podmiotu (ADL- Adelsgut-szlachecki).
W Królestwie Prus, obowiązek pieczętowania dokumentów przez gminy wiejskie i stojących na czele gromad sołtysów, wprowadził w XVIII wieku Fryderyk II Wielki. Dysponowały one znakami odwołującymi się do topografii, symboli religijnych, roślinnych, czy — jak już wspomniano — zajęć mieszkańców (narzędzia rolnicze). Osobną formą jednostki terytorialnej były tak zwane obszary dworskie, w Prusach nazywane także dominiami. Dominium (domena), to określenie dużej posiadłości ziemskiej (od księstwa do mieściny z przyległymi wsiami), należącej w całości do pana feudalnego (czy to monarchy, czy tylko rycerza), w której miał on własność zwierzchnią. Obszary dworskie powstawały od XV wieku, kiedy to szlachta zaczęła odbierać chłopom co lepsze ziemie i wcielać je do swoich folwarków. W Prusach zaadoptowano dla nich powyższe określenie „dominium”, będące tym samym inną nazwą folwarku na tym terenie. Były one wyłączone z granic gmin wiejskich, pod względem administracyjnym i sądowniczym, leżące wyłącznie w gestii właściciela ziemskiego. Obszary dworskie w zaborze pruskim, będące najniższą oprócz gminy jednostką administracji terenowej) , istniały jeszcze do 1933 roku, ale uprawnienia sądowe właścicieli zniesiono już w 1848, a władzę policyjną w 1872.
Wracając do typariusza. Teoretycznie należałoby oczekiwać, że na pieczęci dominialnej powinien znaleźć się raczej herb osobisty posiadacza dóbr, co zauważyć można na wielu odciskach tego rodzaju, a nie godło napieczętne z symbolami nawiązującymi do codziennych zajęć, wyłączonej spod jego jurysdykcji gromady wiejskiej. Tak dobrane wyobrażenie najlepiej identyfikowałoby charakter posiadłości i jej właściciela. Ale pieczęcie indywidualne mają żywot tak długi, jak ich dysponent, a te instytucjonalne są bardziej uniwersalne. Dlatego zestawienie tego typu odnaleźć można, chociażby na jednej z wersji pieczęci dominium miechowickiego, należącego do Franza Winklera, gdzie pole obrazowe wypełniają narzędzia pracy.
Tłok powstał zapewne dla właściciela majątku Klein Tauersee (Turza Mała), zarządzającego nim w XIX wieku. Rozbudowana, obrazowa forma z legendą otokową, zamiast popularnych coraz bardziej pod koniec wieku realizacji czysto napisowych, osadza go w spuściźnie rozwiązań sięgających daleko wstecz. Pod względem artystycznym nie wyróżnia się szczególnym wyrafinowaniem, ale też i nie o pieczęć biskupa, czy innego dostojnika tu chodzi, tylko folwarku (obszaru dworskiego, majątku).
Historia Klein Tauersee w powiecie działdowskim sięga średniowiecza. We wzmiance w aktach z 1415 roku, osada nazwana została małą wioską wokół dużej posiadłości. Trzy lata później, wielki mistrz zakonu krzyżackiego Michał Küchmeister von Sternberg, nadał ją na prawie magdeburskim Degherowi von Braugusen. Kolejni właściciele wywodzili się zarówno z kręgów niemieckich, jak i polskich. Co ciekawe, w 1791 roku wymienia się wśród nich, nomen omen, Georga Küchmeistera ze Sternberg. W pierwszej połowie XIX wieku osada nie mogła poszczycić się dużą ilością „dymów”. Z 17 gospodarstw pozostały tylko 3. Miażdżące dla chłopów podatki za ziemię, nałożone po uwłaszczeniu 1811 roku, pozwoliły drogą wykupu powiększyć areał ziemski sąsiadującemu z nią ww. obszarowi dworskiemu. Ten, w kolejnych spisach ludności, przewyższał ją wielokrotnie (w 1905 r. - 318/17 osób), by w końcu administracyjnie wchłonąć ją całkowicie.
Od połowy XIX wieku, majątek Klein Tauersee należał do Friedricha von Kownatzki, czerpiącego na tyle duże dochody z rolnictwa, że mógł pozwolić sobie na wybudowanie w latach 80. okazałego pałacu. Jednego z pierwszych zelektryfikowanych i skanalizowanych budynków na całej Działdowszczyźnie. Ale już od 1905 roku we dworze gospodarował inny potentat rolniczy. Urodzony w 1846 roku w Toruniu Alfred Oehlrich, właściciel oddalonego o 20 km dużego majątku w Białutach, swoje ogromne zyski inwestował w okoliczne grunty. Będąc producentem oleju mineralnego, wzbogacał się sukcesywnie dzięki interesom prowadzonym m.in. z Rosjanami. Ci dostarczali mu koleją ropę, naftę i inne ropopochodne produkty. Jednak w zakupionej Turzy Małej, którą zarządzał do 1919 roku, główny nacisk położył na uprawę zboża i hodowlę bydła, prowadząc gospodarkę rolną w sposób nowoczesny, jak na tamte czasy. Bił też własne monety dominialne (wewnętrzny środek rozliczeniowy) z napisem otokowym: ALF. OEHLRICH / KL. TAUERSEE. Kolejnym panem obszaru dworskiego został jego syn Herbert (drugi syn — Aleksander odziedziczył Białuty), wymieniany w spisie majątków Prus Wschodnich jeszcze w 1930 roku. Za jego rządów znaczna powierzchnia posiadłości została zalesiona.
Niestety, ku niezadowoleniu rodziny Oehlrich, w wyniku postanowień traktatu wersalskiego, 10 stycznia 1920 roku, jej majątki znalazły się na terenie Polski. Koleją losu, po 1945 roku, zwierzchność nad domeną w Turzy Małej przypadła Państwowym Gospodarstwom Rolnym.
Jak z każdym miejscem, z dominium Klein Tauersee można powiązać ludzi i wydarzenia. Te doniosłe i mało istotne, radosne i smutne, dotyczące „wielkich” i „małych”. Na pewno z dużą pompą obchodzono tu zawarcie związku małżeńskiego (12 lipca 1805 r.) pomiędzy pruskim kapitanem Andreasem Köhn von Jaski (1768–1846), późniejszym generałem porucznikiem i gubernatorem Twierdzy Królewiec, a Zofią Amalią von Zimietzky. Na o wiele skromniejszą oprawę mogli liczyć w 1894 roku, ślubujący sobie pracownicy folwarku – „robotnik dniówkowy na roli za pieniądze lub naturalia, Theophil Zdunek, wdowiec, katolik…” i „kucharka Marianna Grablewski, katoliczka…”. Pomijając niejakiego Gotfieda Buscha, poszukiwanego w XIX wieku listem gończym, przytoczyć można jeszcze krótki epizod kwaterunku w majątku Konrada Wenchera (1890-1915), pilota przebywającego 1914-1915 na froncie wschodnim, który wykonał 46 lotów bojowych.
Małgorzata Kumorowicz
Narzędzia, a nie sama czynność – to obraz, jaki znaleźć można również na pieczęciach sołtysów, gmin (gromad) wiejskich i … no właśnie. Prezentowany tłok, a właściwie sam jego stempel, w ewidencji muzealnej określony został mianem: "Tłok pieczętny dóbr ziemskich Klein Tauersee". W polu obrazowym twórca wizerunku napieczętnego, pośrodku umieścił drzewo, a na jego tle skrzyżowane pary narzędzi – widły, cep, grabie, kosę oraz snop zboża ustawiony na murawie. W legendzie zawarł napis: ADL: DOMINIUM KL: TAUERSEE. Dosyć ciekawe zestawienie rustykalnych motywów związanych z życiem wiejskich gromad i podkreślonym w legendzie, szlacheckim charakterem podmiotu (ADL- Adelsgut-szlachecki).
W Królestwie Prus, obowiązek pieczętowania dokumentów przez gminy wiejskie i stojących na czele gromad sołtysów, wprowadził w XVIII wieku Fryderyk II Wielki. Dysponowały one znakami odwołującymi się do topografii, symboli religijnych, roślinnych, czy — jak już wspomniano — zajęć mieszkańców (narzędzia rolnicze). Osobną formą jednostki terytorialnej były tak zwane obszary dworskie, w Prusach nazywane także dominiami. Dominium (domena), to określenie dużej posiadłości ziemskiej (od księstwa do mieściny z przyległymi wsiami), należącej w całości do pana feudalnego (czy to monarchy, czy tylko rycerza), w której miał on własność zwierzchnią. Obszary dworskie powstawały od XV wieku, kiedy to szlachta zaczęła odbierać chłopom co lepsze ziemie i wcielać je do swoich folwarków. W Prusach zaadoptowano dla nich powyższe określenie „dominium”, będące tym samym inną nazwą folwarku na tym terenie. Były one wyłączone z granic gmin wiejskich, pod względem administracyjnym i sądowniczym, leżące wyłącznie w gestii właściciela ziemskiego. Obszary dworskie w zaborze pruskim, będące najniższą oprócz gminy jednostką administracji terenowej) , istniały jeszcze do 1933 roku, ale uprawnienia sądowe właścicieli zniesiono już w 1848, a władzę policyjną w 1872.
Wracając do typariusza. Teoretycznie należałoby oczekiwać, że na pieczęci dominialnej powinien znaleźć się raczej herb osobisty posiadacza dóbr, co zauważyć można na wielu odciskach tego rodzaju, a nie godło napieczętne z symbolami nawiązującymi do codziennych zajęć, wyłączonej spod jego jurysdykcji gromady wiejskiej. Tak dobrane wyobrażenie najlepiej identyfikowałoby charakter posiadłości i jej właściciela. Ale pieczęcie indywidualne mają żywot tak długi, jak ich dysponent, a te instytucjonalne są bardziej uniwersalne. Dlatego zestawienie tego typu odnaleźć można, chociażby na jednej z wersji pieczęci dominium miechowickiego, należącego do Franza Winklera, gdzie pole obrazowe wypełniają narzędzia pracy.
Tłok powstał zapewne dla właściciela majątku Klein Tauersee (Turza Mała), zarządzającego nim w XIX wieku. Rozbudowana, obrazowa forma z legendą otokową, zamiast popularnych coraz bardziej pod koniec wieku realizacji czysto napisowych, osadza go w spuściźnie rozwiązań sięgających daleko wstecz. Pod względem artystycznym nie wyróżnia się szczególnym wyrafinowaniem, ale też i nie o pieczęć biskupa, czy innego dostojnika tu chodzi, tylko folwarku (obszaru dworskiego, majątku).
Historia Klein Tauersee w powiecie działdowskim sięga średniowiecza. We wzmiance w aktach z 1415 roku, osada nazwana została małą wioską wokół dużej posiadłości. Trzy lata później, wielki mistrz zakonu krzyżackiego Michał Küchmeister von Sternberg, nadał ją na prawie magdeburskim Degherowi von Braugusen. Kolejni właściciele wywodzili się zarówno z kręgów niemieckich, jak i polskich. Co ciekawe, w 1791 roku wymienia się wśród nich, nomen omen, Georga Küchmeistera ze Sternberg. W pierwszej połowie XIX wieku osada nie mogła poszczycić się dużą ilością „dymów”. Z 17 gospodarstw pozostały tylko 3. Miażdżące dla chłopów podatki za ziemię, nałożone po uwłaszczeniu 1811 roku, pozwoliły drogą wykupu powiększyć areał ziemski sąsiadującemu z nią ww. obszarowi dworskiemu. Ten, w kolejnych spisach ludności, przewyższał ją wielokrotnie (w 1905 r. - 318/17 osób), by w końcu administracyjnie wchłonąć ją całkowicie.
Od połowy XIX wieku, majątek Klein Tauersee należał do Friedricha von Kownatzki, czerpiącego na tyle duże dochody z rolnictwa, że mógł pozwolić sobie na wybudowanie w latach 80. okazałego pałacu. Jednego z pierwszych zelektryfikowanych i skanalizowanych budynków na całej Działdowszczyźnie. Ale już od 1905 roku we dworze gospodarował inny potentat rolniczy. Urodzony w 1846 roku w Toruniu Alfred Oehlrich, właściciel oddalonego o 20 km dużego majątku w Białutach, swoje ogromne zyski inwestował w okoliczne grunty. Będąc producentem oleju mineralnego, wzbogacał się sukcesywnie dzięki interesom prowadzonym m.in. z Rosjanami. Ci dostarczali mu koleją ropę, naftę i inne ropopochodne produkty. Jednak w zakupionej Turzy Małej, którą zarządzał do 1919 roku, główny nacisk położył na uprawę zboża i hodowlę bydła, prowadząc gospodarkę rolną w sposób nowoczesny, jak na tamte czasy. Bił też własne monety dominialne (wewnętrzny środek rozliczeniowy) z napisem otokowym: ALF. OEHLRICH / KL. TAUERSEE. Kolejnym panem obszaru dworskiego został jego syn Herbert (drugi syn — Aleksander odziedziczył Białuty), wymieniany w spisie majątków Prus Wschodnich jeszcze w 1930 roku. Za jego rządów znaczna powierzchnia posiadłości została zalesiona.
Niestety, ku niezadowoleniu rodziny Oehlrich, w wyniku postanowień traktatu wersalskiego, 10 stycznia 1920 roku, jej majątki znalazły się na terenie Polski. Koleją losu, po 1945 roku, zwierzchność nad domeną w Turzy Małej przypadła Państwowym Gospodarstwom Rolnym.
Jak z każdym miejscem, z dominium Klein Tauersee można powiązać ludzi i wydarzenia. Te doniosłe i mało istotne, radosne i smutne, dotyczące „wielkich” i „małych”. Na pewno z dużą pompą obchodzono tu zawarcie związku małżeńskiego (12 lipca 1805 r.) pomiędzy pruskim kapitanem Andreasem Köhn von Jaski (1768–1846), późniejszym generałem porucznikiem i gubernatorem Twierdzy Królewiec, a Zofią Amalią von Zimietzky. Na o wiele skromniejszą oprawę mogli liczyć w 1894 roku, ślubujący sobie pracownicy folwarku – „robotnik dniówkowy na roli za pieniądze lub naturalia, Theophil Zdunek, wdowiec, katolik…” i „kucharka Marianna Grablewski, katoliczka…”. Pomijając niejakiego Gotfieda Buscha, poszukiwanego w XIX wieku listem gończym, przytoczyć można jeszcze krótki epizod kwaterunku w majątku Konrada Wenchera (1890-1915), pilota przebywającego 1914-1915 na froncie wschodnim, który wykonał 46 lotów bojowych.
Małgorzata Kumorowicz
