Proweniencja (po łac. provenio - pochodzę) - pochodzenie, rodowód książki. Świadectwo przynależności dokumentów (rękopisów, druków) do określonych właścicieli lub zbiorów (bibliotecznych, archiwalnych), wyrażone przez znaki własnościowe.
Znaki proweniencyjne umieszczano przede wszystkim w celu podkreślenia przynależności egzemplarza do danej osoby, rodziny czy instytucji. Stanowiły również zabezpieczenie przed zgubieniem czy kradzieżą książki.
Sposób oznaczania własności książek na przestrzeni wieków ulegał przeobrażeniom. Najwcześniejszą i najczęściej spotykaną formą znaku proweniencyjnego była zapiska własnościowa. Mógł to być podpis właściciela lub notka marginalna objaśniająca okoliczności pozyskania woluminu, jego cenę i miejsce nabycia.
Od połowy XIV wieku rozpowszechnił się zwyczaj umieszczania na kartach woluminów miniaturowego herbu właściciela. Z formy tej wykształcił się superekslibris, czyli introligatorski znak własnościowy umieszczany na górnej lub dolnej okładzinie. Następnie zaczęto stosować ekslibrisy. Była to graficznie skomponowana karta z nazwiskiem właściciela lub jego herbem. Naklejano je na odwrocie przedniej okładki. Na przełomie XIX i XX wieku zaczęto stosować najbardziej popularny znak proweniencyjny, jakim jest pieczątka biblioteczna.
Znaki proweniencyjne stanowią nieraz jedyne świadectwo istnienia prywatnych czy instytucjonalnych kolekcji bibliotecznych. Mają zasadnicze znaczenie w badaniu dziejów księgozbiorów rozproszonych, zwłaszcza po zakończeniu II wojny światowej.
Sposób oznaczania własności książek na przestrzeni wieków ulegał przeobrażeniom. Najwcześniejszą i najczęściej spotykaną formą znaku proweniencyjnego była zapiska własnościowa. Mógł to być podpis właściciela lub notka marginalna objaśniająca okoliczności pozyskania woluminu, jego cenę i miejsce nabycia.
Od połowy XIV wieku rozpowszechnił się zwyczaj umieszczania na kartach woluminów miniaturowego herbu właściciela. Z formy tej wykształcił się superekslibris, czyli introligatorski znak własnościowy umieszczany na górnej lub dolnej okładzinie. Następnie zaczęto stosować ekslibrisy. Była to graficznie skomponowana karta z nazwiskiem właściciela lub jego herbem. Naklejano je na odwrocie przedniej okładki. Na przełomie XIX i XX wieku zaczęto stosować najbardziej popularny znak proweniencyjny, jakim jest pieczątka biblioteczna.
Znaki proweniencyjne stanowią nieraz jedyne świadectwo istnienia prywatnych czy instytucjonalnych kolekcji bibliotecznych. Mają zasadnicze znaczenie w badaniu dziejów księgozbiorów rozproszonych, zwłaszcza po zakończeniu II wojny światowej.
