250 lat temu, 26 maja 1773 roku w zamkowym refektarzu odprawione zostało pierwsze ewangelickie nabożeństwo, w którym wzięło udział 200 parafian.
Autor: Łukasz Kulicki
Kiedy w latach siedemdziesiątych XVIII wieku olsztyńscy ewangelicy podjęli starania o utworzenie parafii, otrzymali od władz państwowych w użytkowanie całe piętro w północnym skrzydle olsztyńskiego zamku (1779), gdzie pomieścili kościół, szkołę i mieszkanie proboszcza. Za datę utworzenia parafii przyjmuje się ordynowanie proboszcza Reinholda Heinricha Heina – 1793.
Dziś w salach kopernikowskich olsztyńskiego zamku odbyła się uroczystość inaugurująca obchody jubileuszu, na której historyk sztuki Andrzej Rzempołuch, emerytowany starszy kustosz Muzeum Warmii i Mazur, wygłosił wykład "Kościół na zamku w Olsztynie
1773‒1876" (abstrakt wykładu poniżej).
26 maja 1773 r. proboszcz luterański Matthias Zacha z Olsztynka odprawił pierwsze nabożeństwo dla ewangelików w Olsztynie. Miejscem wydarzenia był gotycki zamek kapituły warmińskiej, a ściślej – dawny refektarz w północnym skrzydle zamku. Szczegółów nie znamy. Dwieście pięćdziesiąt lat później olsztyńscy luteranie, skupieni w parafii Chrystusa Zbawiciela, wraz z przybyłymi na uroczystość biskupami i gośćmi, spotkali się w zamkowym refektarzu, by uczcić tamto doniosłe wydarzenie. W powszechnej świadomości mieszkańców naszego regionu obecność ewangelików konfesji augsburskiej słusznie kojarzy się z terenem Mazur i szerzej – z ziemiami otaczającymi historyczną Warmię, które były częścią terytorium dawnego księstwa a po roku 1701 królestwa pod berłem Hohenzollernów. Skutkiem zaboru Warmii przez Prusy w 1772 r. był szybki napływ ludności wyznania ewangelickiego, jak również osiedlenie się Żydów. Od tamtej pory po lata 30. XX w. wyznawcy trzech religii tworzyli żyjące w symbiozie – jak się szczególnie podkreśla – społeczności naszych miast i miasteczek.
O ewangelikach w Olsztynie pisał wielokrotnie Erwin Kruk, wiele miejsca poświęcił im ks. Rudolf Bażanowski, w latach 1992‒2018 biskup Diecezji Mazurskiej, w monumentalnym dziele Kościoły i parafie Diecezji Mazurskiej (Olsztyn 2019). Autor niniejszego wczesne dzieje parafii opisał w osobnym rozdziale w książce Zamek kapituły warmińskiej w Olsztynie, wydanej nakładem Muzeum Warmii i Mazur w 2009 r., a poszczególne budowle sakralne – łącznie z kościołem garnizonowym – omówił w pracy Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353‒1953 (2004 i 2005). Obecny jubileusz jest okazją do przypomnienia tej ważnej karty z dziejów zarówno parafii ewangelicko-augsburskiej jak i olsztyńskiego zamku – Kopernikowskiego – o czym wspominam w kontekście tegorocznych obchodów upamiętnienia podwójnej rocznicy wielkiego astronoma.
Po zaborze Warmii zamek wraz z przynależącymi dobrami ziemskimi przeszedł na własność państwa. Pod zarządem pruskiego fiskusa pełnił różne użyteczne funkcje: w barokowym skrzydle wschodnim znajdowało się m.in. mieszkanie zarządcy a później dzierżawcy domeny, które po remoncie w 1857 r. przekształcono na apartament landrata. W skrzydle południowym do 1822 r. pozostawała w użytkowaniu kaplica pw. św. Anny, przy której w izbie zwanej Ptasią (niem. Vogelstube) zamieszkiwał wikariusz zamkowy. Zamknięcie kaplicy dla wiernych było uzasadniane względami bezpieczeństwa; los zrządził (?), że zbiegło się ze śmiercią ostatniego wikariusza, ks. Ferdynanda Heppnera. Naprawiono ją dopiero w ramach prac restauratorskich pod kierunkiem architekta J. Nöringa (1865–1871), a w 1876 r. została zaadaptowana na salę posiedzeń zarządu powiatu olsztyńskiego.
Całe piętro skrzydła północnego już w 1779 r. oddano w użytkowanie gminie ewangelickiej. Mówimy „gmina”, myślimy „wspólnota”, odnosimy się bowiem do czasu sprzed erygowania parafii; jedno ze znaczeń niemieckiego słowa „Gemeinde” to „zbór”. Proboszcz dla Olsztyna został ordynowany w 1793 r. Został nim Heinrich Reinhold Hein, który zasłużył się jako depozytariusz pamięci o pobycie Kopernika na olsztyńskim zamku. Zagospodarowanie przestrzeni użytkowanej przez parafię było poniekąd zgodne z historycznym: apartament administratorów kapitulnych przeznaczono na mieszkanie proboszcza i szkołę, natomiast tymczasową kaplicę urządzono w dawnym refektarzu, który był większy o jedno przęsło od pierwotnej kaplicy zamkowej, usytuowanej we wschodniej części skrzydła. Powstanie kościoła na zamku było wynikiem połączenia w 1790 r. we wspólną przestrzeń sakralną o wymiarach 24,29 na 8,26 m dwuprzęsłowej dawnej kaplicy, sklepionej gwiaździście jeszcze przed rokiem 1375, i trójprzęsłowego refektarza, którego kryształowe sklepienie powstało w drugiej dekadzie XVI w. Twórcą projektu był urzędnik pruskiej administracji budowlanej, architekt krajowy (Landbaumeister) dla południowej Warmii Ernest Masuhr, który w tamtych latach pracował także dla Kościoła warmińskiego. W aktach olsztyńskiej domeny ziemskiej (zbiory Archiwum Państwowego w Olsztynie) zachowały się rysunki architektoniczne ukazujące przestrzenne zagospodarowanie części zamku użytkowanej przez parafię, mianowicie szkicowy rzut poziomy kościoła z naniesioną legendą, który posłużył autorowi niniejszego do wykonania makiety komputerowej (il. 2), pięknie kolorowana inwentaryzacja pomiarowa północnego skrzydła zamku, sporządzona przez majstra murarskiego Fryderyka Wronkę w 1833 r. (zawierająca przekrój poprzeczny kościoła, il. 3), oraz pomiary (wtedy już – dawnego) mieszkania proboszcza w historycznym apartamencie administratorów (Baukonduktor Brennhausen, 1832; majster Fryderyk Wronka, 1837), który na rysunku Wronki jest opisany jako „izba Kopernika” (Copernicusstube).
Z „architektoniczno-kościelnego” punktu widzenia interpretacja rzutu i przestrzeni kościoła na zamku nie jest jednoznaczna. Usuwając mur odgradzający pierwotną kaplicę od refektarza, pozostawiono jego ostatki, na których wspierał się gurt oddzielający sklepienia połączonych sal, które różniły się konstrukcją i nieznacznie – także wysokością (sklepienie refektarza jest wyższe). Tym sposobem wnętrze kaplicy, stanowiące wschodnią część przestrzeni sakralnej, może być postrzegane jako prezbiterium, tym bardziej że zachowano oba osobne wejścia z krużganka. Rozmieszczenie sprzętów służących sprawowaniu liturgii jest wręcz podręcznikowe. Ołtarz znajdował się przy ścianie między oknami po stronie wschodniej, ambonę ustawiono przy ścianie bocznej (północnej) w bliskiej odległości od ołtarza, a głęboki – lub jak kto woli – mocno wysunięty do wnętrza drewniany chór muzyczny (empora) wypełniał całą szerokość kościoła po stronie zachodniej. Wzdłuż dłuższych boków były ustawione ławki i stalle.
Nie wiemy, jak wyglądały ołtarz i kazalnica (tu konieczne są dalsze poszukiwania archiwalne), natomiast bardzo korzystnie na rysunku majstra Wronki prezentuje się późnobarokowa, utrzymana w stylu regencji, empora muzyczna, którą musiano skądś pozyskać i do zamku sprowadzić.
Na koniec tych rozważań można rzec wzniośle, że w gotyckich grubych murach wygospodarowano i zaaranżowano przestrzeń, która stwarzała nastrój i dawała godną oprawę do odprawiania nabożeństw. Tego zdania był król Fryderyk Wilhelm IV, gdy w 1854 r. zachęcał olsztyńskich parafian słowami „Urządźcie sobie godny Dom Boży w starym refektarzu” (za J. Hassensteinem). Co ciekawe – kościół wszak istniał w tym miejscu już od ponad 60 lat, a parafianie wyrażali mocną potrzebę wybudowania nowego na gruncie w obrębie miasta, zwanym Palaisplatz (Plac Pałacowy), zakupionym jeszcze w 1832 r. Co więc miał na myśli monarcha znany z wielkiego upodobania do sztuki, sam parający się rysowaniem i projektowaniem architektury? ‒ Może upiększenie wnętrza lub wzbogacenie go o nowe sprzęty? A może stała za tym po prostu niechęć do sięgnięcia głębiej do szkatuły? Patronat królewski nad kościołami w Prusach przewidywał finansowanie względnie dofinansowywanie nowych budowli.
Lokowanie kaplic ewangelickich w starych zamkach bądź ratuszach było na Warmii w tym czasie zjawiskiem powszechnym. Jedynie w Biskupcu wybudowano osobny dom modlitwy (1787). W Reszlu, gdzie cały dawny zamek biskupów państwo oddało w użytkowanie luteranom, tak dalece przebudowano (wraz z otynkowaniem) do celów sakralnych w całości południowe jego skrzydło, że sprawiało ono wrażenie budowli osobnej a tylko do zamku dostawionej. Był to rzeczywiście kościół z właściwymi tego atrybutami, który do czasu II wojny światowej należycie spełniał potrzeby parafii. Olsztyńscy ewangelicy chcieli czegoś innego, własnego: budowli, która by identyfikowała ich w tutejszej społeczności na poziomie adekwatnym do spełnianej roli. Już wtedy było wiadomo, że przed Olsztynem rysuje się obiecująca przyszłość; ranga miasta szybko rosła, rosły też ambicje jego mieszkańców. Paradoksalnie król, głowa Kościoła panującego w państwie pruskim, stawał temu na przeszkodzie. Planowaną od lat 30. XIX w. budowlę kościelną na Placu Pałacowym, za wschodnią fosą zamku, wzniesiono dopiero w latach 1876‒1877.
Andrzej Rzempołuch
ILUSTRACJE
[01] Najstarszy szczegółowy widok zamku (od strony miasta). Rysunek piórkiem hrabiny Angeliki zu Dohna wykonany 17 czerwca 1833 r. Archiwum Państwowe w Olsztynie
[02] Rzut poziomy kościoła w pn. skrzydle zamku – makieta komputerowa wykonana na podstawie szkicu ze zbiorów Archiwum Państwowego w Olsztynie
[03] Kościół na zamku. Przekrój poprzeczny. Fragment inwentaryzacji sporządzonej przez mistrza murarskiego Fryderyka Wronkę w 1833 r. Archiwum Państwowe w Olsztynie
[04] Krzyż wieńczący szczyt północnego skrzydła zamku ustawiono dopiero w 80. latach XIX w.; istniał do 60. lat XX w. Fotografia z archiwum Muzeum Warmii i Mazur. W 2014 r. wykonano jego ceramiczną kopię.
[05] Kaplica i refektarz zamkowy po wyprowadzeniu kościoła. Fotografie z 1903 r. Instytut Sztuki PAN w Warszawie
[06] Mieszkanie proboszcza luterańskiego w dawnym apartamencie administratorów po przebudowie w 1802 r. Fotografia z 1907 r.
[07] Artykuł proboszcza H. R. Heina Kilka zabytków po Mikołaju Koperniku na zamku w Olsztynie. „Preußisches Archiv” 1796
Dziś w salach kopernikowskich olsztyńskiego zamku odbyła się uroczystość inaugurująca obchody jubileuszu, na której historyk sztuki Andrzej Rzempołuch, emerytowany starszy kustosz Muzeum Warmii i Mazur, wygłosił wykład "Kościół na zamku w Olsztynie
1773‒1876" (abstrakt wykładu poniżej).
26 maja 1773 r. proboszcz luterański Matthias Zacha z Olsztynka odprawił pierwsze nabożeństwo dla ewangelików w Olsztynie. Miejscem wydarzenia był gotycki zamek kapituły warmińskiej, a ściślej – dawny refektarz w północnym skrzydle zamku. Szczegółów nie znamy. Dwieście pięćdziesiąt lat później olsztyńscy luteranie, skupieni w parafii Chrystusa Zbawiciela, wraz z przybyłymi na uroczystość biskupami i gośćmi, spotkali się w zamkowym refektarzu, by uczcić tamto doniosłe wydarzenie. W powszechnej świadomości mieszkańców naszego regionu obecność ewangelików konfesji augsburskiej słusznie kojarzy się z terenem Mazur i szerzej – z ziemiami otaczającymi historyczną Warmię, które były częścią terytorium dawnego księstwa a po roku 1701 królestwa pod berłem Hohenzollernów. Skutkiem zaboru Warmii przez Prusy w 1772 r. był szybki napływ ludności wyznania ewangelickiego, jak również osiedlenie się Żydów. Od tamtej pory po lata 30. XX w. wyznawcy trzech religii tworzyli żyjące w symbiozie – jak się szczególnie podkreśla – społeczności naszych miast i miasteczek.
O ewangelikach w Olsztynie pisał wielokrotnie Erwin Kruk, wiele miejsca poświęcił im ks. Rudolf Bażanowski, w latach 1992‒2018 biskup Diecezji Mazurskiej, w monumentalnym dziele Kościoły i parafie Diecezji Mazurskiej (Olsztyn 2019). Autor niniejszego wczesne dzieje parafii opisał w osobnym rozdziale w książce Zamek kapituły warmińskiej w Olsztynie, wydanej nakładem Muzeum Warmii i Mazur w 2009 r., a poszczególne budowle sakralne – łącznie z kościołem garnizonowym – omówił w pracy Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353‒1953 (2004 i 2005). Obecny jubileusz jest okazją do przypomnienia tej ważnej karty z dziejów zarówno parafii ewangelicko-augsburskiej jak i olsztyńskiego zamku – Kopernikowskiego – o czym wspominam w kontekście tegorocznych obchodów upamiętnienia podwójnej rocznicy wielkiego astronoma.
Po zaborze Warmii zamek wraz z przynależącymi dobrami ziemskimi przeszedł na własność państwa. Pod zarządem pruskiego fiskusa pełnił różne użyteczne funkcje: w barokowym skrzydle wschodnim znajdowało się m.in. mieszkanie zarządcy a później dzierżawcy domeny, które po remoncie w 1857 r. przekształcono na apartament landrata. W skrzydle południowym do 1822 r. pozostawała w użytkowaniu kaplica pw. św. Anny, przy której w izbie zwanej Ptasią (niem. Vogelstube) zamieszkiwał wikariusz zamkowy. Zamknięcie kaplicy dla wiernych było uzasadniane względami bezpieczeństwa; los zrządził (?), że zbiegło się ze śmiercią ostatniego wikariusza, ks. Ferdynanda Heppnera. Naprawiono ją dopiero w ramach prac restauratorskich pod kierunkiem architekta J. Nöringa (1865–1871), a w 1876 r. została zaadaptowana na salę posiedzeń zarządu powiatu olsztyńskiego.
Całe piętro skrzydła północnego już w 1779 r. oddano w użytkowanie gminie ewangelickiej. Mówimy „gmina”, myślimy „wspólnota”, odnosimy się bowiem do czasu sprzed erygowania parafii; jedno ze znaczeń niemieckiego słowa „Gemeinde” to „zbór”. Proboszcz dla Olsztyna został ordynowany w 1793 r. Został nim Heinrich Reinhold Hein, który zasłużył się jako depozytariusz pamięci o pobycie Kopernika na olsztyńskim zamku. Zagospodarowanie przestrzeni użytkowanej przez parafię było poniekąd zgodne z historycznym: apartament administratorów kapitulnych przeznaczono na mieszkanie proboszcza i szkołę, natomiast tymczasową kaplicę urządzono w dawnym refektarzu, który był większy o jedno przęsło od pierwotnej kaplicy zamkowej, usytuowanej we wschodniej części skrzydła. Powstanie kościoła na zamku było wynikiem połączenia w 1790 r. we wspólną przestrzeń sakralną o wymiarach 24,29 na 8,26 m dwuprzęsłowej dawnej kaplicy, sklepionej gwiaździście jeszcze przed rokiem 1375, i trójprzęsłowego refektarza, którego kryształowe sklepienie powstało w drugiej dekadzie XVI w. Twórcą projektu był urzędnik pruskiej administracji budowlanej, architekt krajowy (Landbaumeister) dla południowej Warmii Ernest Masuhr, który w tamtych latach pracował także dla Kościoła warmińskiego. W aktach olsztyńskiej domeny ziemskiej (zbiory Archiwum Państwowego w Olsztynie) zachowały się rysunki architektoniczne ukazujące przestrzenne zagospodarowanie części zamku użytkowanej przez parafię, mianowicie szkicowy rzut poziomy kościoła z naniesioną legendą, który posłużył autorowi niniejszego do wykonania makiety komputerowej (il. 2), pięknie kolorowana inwentaryzacja pomiarowa północnego skrzydła zamku, sporządzona przez majstra murarskiego Fryderyka Wronkę w 1833 r. (zawierająca przekrój poprzeczny kościoła, il. 3), oraz pomiary (wtedy już – dawnego) mieszkania proboszcza w historycznym apartamencie administratorów (Baukonduktor Brennhausen, 1832; majster Fryderyk Wronka, 1837), który na rysunku Wronki jest opisany jako „izba Kopernika” (Copernicusstube).
Z „architektoniczno-kościelnego” punktu widzenia interpretacja rzutu i przestrzeni kościoła na zamku nie jest jednoznaczna. Usuwając mur odgradzający pierwotną kaplicę od refektarza, pozostawiono jego ostatki, na których wspierał się gurt oddzielający sklepienia połączonych sal, które różniły się konstrukcją i nieznacznie – także wysokością (sklepienie refektarza jest wyższe). Tym sposobem wnętrze kaplicy, stanowiące wschodnią część przestrzeni sakralnej, może być postrzegane jako prezbiterium, tym bardziej że zachowano oba osobne wejścia z krużganka. Rozmieszczenie sprzętów służących sprawowaniu liturgii jest wręcz podręcznikowe. Ołtarz znajdował się przy ścianie między oknami po stronie wschodniej, ambonę ustawiono przy ścianie bocznej (północnej) w bliskiej odległości od ołtarza, a głęboki – lub jak kto woli – mocno wysunięty do wnętrza drewniany chór muzyczny (empora) wypełniał całą szerokość kościoła po stronie zachodniej. Wzdłuż dłuższych boków były ustawione ławki i stalle.
Nie wiemy, jak wyglądały ołtarz i kazalnica (tu konieczne są dalsze poszukiwania archiwalne), natomiast bardzo korzystnie na rysunku majstra Wronki prezentuje się późnobarokowa, utrzymana w stylu regencji, empora muzyczna, którą musiano skądś pozyskać i do zamku sprowadzić.
Na koniec tych rozważań można rzec wzniośle, że w gotyckich grubych murach wygospodarowano i zaaranżowano przestrzeń, która stwarzała nastrój i dawała godną oprawę do odprawiania nabożeństw. Tego zdania był król Fryderyk Wilhelm IV, gdy w 1854 r. zachęcał olsztyńskich parafian słowami „Urządźcie sobie godny Dom Boży w starym refektarzu” (za J. Hassensteinem). Co ciekawe – kościół wszak istniał w tym miejscu już od ponad 60 lat, a parafianie wyrażali mocną potrzebę wybudowania nowego na gruncie w obrębie miasta, zwanym Palaisplatz (Plac Pałacowy), zakupionym jeszcze w 1832 r. Co więc miał na myśli monarcha znany z wielkiego upodobania do sztuki, sam parający się rysowaniem i projektowaniem architektury? ‒ Może upiększenie wnętrza lub wzbogacenie go o nowe sprzęty? A może stała za tym po prostu niechęć do sięgnięcia głębiej do szkatuły? Patronat królewski nad kościołami w Prusach przewidywał finansowanie względnie dofinansowywanie nowych budowli.
Lokowanie kaplic ewangelickich w starych zamkach bądź ratuszach było na Warmii w tym czasie zjawiskiem powszechnym. Jedynie w Biskupcu wybudowano osobny dom modlitwy (1787). W Reszlu, gdzie cały dawny zamek biskupów państwo oddało w użytkowanie luteranom, tak dalece przebudowano (wraz z otynkowaniem) do celów sakralnych w całości południowe jego skrzydło, że sprawiało ono wrażenie budowli osobnej a tylko do zamku dostawionej. Był to rzeczywiście kościół z właściwymi tego atrybutami, który do czasu II wojny światowej należycie spełniał potrzeby parafii. Olsztyńscy ewangelicy chcieli czegoś innego, własnego: budowli, która by identyfikowała ich w tutejszej społeczności na poziomie adekwatnym do spełnianej roli. Już wtedy było wiadomo, że przed Olsztynem rysuje się obiecująca przyszłość; ranga miasta szybko rosła, rosły też ambicje jego mieszkańców. Paradoksalnie król, głowa Kościoła panującego w państwie pruskim, stawał temu na przeszkodzie. Planowaną od lat 30. XIX w. budowlę kościelną na Placu Pałacowym, za wschodnią fosą zamku, wzniesiono dopiero w latach 1876‒1877.
Andrzej Rzempołuch
ILUSTRACJE
[01] Najstarszy szczegółowy widok zamku (od strony miasta). Rysunek piórkiem hrabiny Angeliki zu Dohna wykonany 17 czerwca 1833 r. Archiwum Państwowe w Olsztynie
[02] Rzut poziomy kościoła w pn. skrzydle zamku – makieta komputerowa wykonana na podstawie szkicu ze zbiorów Archiwum Państwowego w Olsztynie
[03] Kościół na zamku. Przekrój poprzeczny. Fragment inwentaryzacji sporządzonej przez mistrza murarskiego Fryderyka Wronkę w 1833 r. Archiwum Państwowe w Olsztynie
[04] Krzyż wieńczący szczyt północnego skrzydła zamku ustawiono dopiero w 80. latach XIX w.; istniał do 60. lat XX w. Fotografia z archiwum Muzeum Warmii i Mazur. W 2014 r. wykonano jego ceramiczną kopię.
[05] Kaplica i refektarz zamkowy po wyprowadzeniu kościoła. Fotografie z 1903 r. Instytut Sztuki PAN w Warszawie
[06] Mieszkanie proboszcza luterańskiego w dawnym apartamencie administratorów po przebudowie w 1802 r. Fotografia z 1907 r.
[07] Artykuł proboszcza H. R. Heina Kilka zabytków po Mikołaju Koperniku na zamku w Olsztynie. „Preußisches Archiv” 1796
