Seweryn Pieniężny

Pieniężny był dziennikarzem, drukarzem i działaczem społeczno-politycznym, a w latach 1929–1939 właścicielem wydawnictwa „Gazety Olsztyńskiej”, która odegrała znaczącą rolę w kształtowaniu i zachowaniu świadomości narodowej ludności polskiej na Warmii. Urodził się 25 lutego 1890 roku w Olsztynie. Był synem Seweryna Pieniężnego–seniora (1864–1905), drukarza, zecera w oficynie „Gońca Wielkopolskiego” w Poznaniu i redaktora „Gazety Olsztyńskiej” oraz Joanny (1867–1929), siostry Jana Liszewskiego (1852–1894), który w 1886 r. z grupą działaczy warmińskich założył „Gazetę Olsztyńską” i został jej pierwszym redaktorem i wydawcą. W latach 1901–1905 Seweryn Pieniężny kształcił się w czteroklasowym gimnazjum w Olsztynie, a dodatkowo pobierał lekcje języka polskiego w prywatnej szkole prowadzonej przez księdza Walentego Barczewskiego (1856–1928) w podolsztyńskim Brąswałdzie. Od 1905 roku pracował w drukarni „Gazety Olsztyńskiej”, rozwijając umiejętności zawodowe oraz włączając się w życie społeczne pod opieką stryja Władysława Pieniężnego (1880–1940), który w latach 1905–1914 pełnił w „Gazecie” funkcję redaktora. Na zaangażowanie w prace wydawnicze piętnastoletniego Seweryna zapewne wpłynęła śmierć ojca. W tak młodym wieku musiał wziąć na siebie dodatkowe obowiązki i wspierać matkę. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej S. Pieniężny pełnił funkcję sekretarza Towarzystwa Młodzieży Kupieckiej oraz Polsko-Katolickiego Towarzystwa Ludowego „Zgoda”, założonego przez jego ojca w 1891 r. Od 1912 roku S. Pieniężny odbywał przeszkolenie wojskowe, a następnie przez cały okres I wojny światowej, służył w piechocie wojska niemieckiego (jego młodszy brat Władysław poległ pod Reims w 1916). W 1918 roku, po zakończeniu wojny, przejął obowiązki związane z prowadzeniem wydawnictwa, choć jego faktycznym właścicielem został po śmierci matki. W latach 1918–1939 Pieniężny był okresowo redaktorem i redaktorem odpowiedzialnym „Gazety Olsztyńskiej”. Doprowadził do unowocześnienia i rozbudowy wydawnictwa. Od 1921 roku pismo ukazywało się sześć razy w tygodniu. W oficynie Pieniężnych wydawano dodatki do „Gazety Olsztyńskiej” jak również czasopisma przeznaczone dla ludności mazurskiej: „Mazurskiego Przyjaciela Ludu” (1923–1928), „Głos Ewangelijny” (1926–1939), „Mazura” (1928–1939), „Kalendarz dla Mazurów” (1932–1939) oraz „Gazetę Polską”, miesięcznik „Życie Młodzieży”, „Głos Pogranicza”, kilkanaście numerów „Małego Polaka w Niemczech” i „Kulturwehr” pismo Związku Mniejszości Narodowych w Niemczech, a także wydawnictwa zwarte – utwory Henryka Sienkiewicza, Marii Rodziewiczówny i wiele innych, w tym prace etnograficzne ks. W. Barczewskiego. Ponadto S. Pieniężny pisał do „Gazety” felietony w gwarze warmińskiej „Kuba spod Wartemborka gada”, w których mógł pozwolić sobie na bardziej swobodną krytykę polityki Niemiec wobec ludności polskiej. W listopadzie 1918 roku S. Pieniężny znalazł się w gronie delegatów z terenu Warmii i Mazur na Sejm Dzielnicowy w Poznaniu. Wybory przedstawicieli z Warmii przeprowadziła Warmińska Rada Ludowa, która ukonstytuowała się 24 listopada 1918 roku. S. Pieniężny należał do WRL od początku 1919. Był też członkiem Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego w Olsztynie (1919–1920) i zastępcą przewodniczącego Komisji Plebiscytowej na miasto Olsztyn. Wchodził również w skład zarządu Banku Ludowego w Olsztynie. Od 30 listopada 1920 roku pełnił funkcję wiceprezesa Komitetu Centralnego Związku Polaków w Prusach Wschodnich, a od 1922 – należał do Związku Polaków w Niemczech. W listopadzie 1920 roku Pieniężny ożenił się z Wandą Dembińską (1897–1967), uczestniczką powstania wielkopolskiego, pracownicą konsulatu polskiego w Olsztynie. Pochodziła ona ze Żnina (ob. woj. kujawsko-pomorskie). Z tego związku urodziło się czworo dzieci: Konstanty (1921–1942), Ewa (1925–1998), Maria (1927–2013) i Halina (1929–1945).
W dniu wybuchu II wojny światowej władze niemieckie zamknęły „Gazetę Olsztyńską”. 7 września 1939 roku aresztowano S. Pieniężnego. Wraz z grupą działaczy polskich wywieziono go do obozu koncentracyjnego Hohenbruch (obecnie Gromowo w rejonie sławskim obwodu kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej). Tam został rozstrzelany 24 lutego 1940 roku. Prochy Pieniężnego oraz zamordowanych razem z nim i pochowanych we wspólnej mogile – nauczyciela Jana Mazy, działacza spółdzielczego Leona Włodarczaka i krawca z Działdowa Gałężowskiego – sprowadzono do Olsztyna w 1946 roku. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 2 listopada tego roku. Dokumentacja dotycząca ekshumacji znajduje się w zbiorach Domu „Gazety Olsztyńskiej” i była prezentowana na FB i stronie internetowej Oddziału Muzeum Warmii i Mazur w 2021 roku. Pamięć Seweryna Pieniężnego uczczono, nadając w 1947 roku warmińskiej miejscowości Melzak nazwę Pieniężno. Nazwę Seweryna Pieniężnego nosi również jedna z głównych ulic Olsztyna.
D. S.

PSB t. XXVI (J. Chłosta), J. Chłosta, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002; idem, Seweryn Pieniężny 1890–1940. Redaktor i wydawca spod znaku Rodła, Olsztyn 1980; idem, Ludzie godni pamięci, warmińsko-mazurscy patroni olsztyńskich ulic, Olsztyn 1997; T. Grygier, Warmińska Rada Ludowa w dniach rewolucji w Olsztynie w 1918 roku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1969, nr 4; J. Jasiński, Ostatni redaktor „Gazety Olsztyńskiej”. Seweryn Pieniężny, „Czcionką i Słowem” 1985, nr 49; Kuba spod Wartemborka gada. Felietony drukowane w „Gazecie Olsztyńskiej”, wstęp i oprac. J. Chłosta, Olsztyn 1989; T. Oracki, Słownik Biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (do 1945 roku), Warszawa 1983; E. Tryniszewski, Ostatni redaktor „Gazety Olsztyńskiej”, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 1987, nr 2; R. Wachowiec, Placówka Pieniężnych, Olsztyn 1995; A. Wakar, W. Wrzesińki, „Gazeta Olsztyńska” w latach 1886– 1939, Olsztyn 1986; W. Wrzesiński, Rola „Gazety Olsztyńskiej” w kształtowaniu i zachowaniu świadomości narodowej Polaków na Warmii (1886-1939), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1987, nr 2.