Iluminacja

Iluminacja (łac. illuminare – rozświetlać, ozdabiać) to termin określający średniowieczne zdobnictwo książek rękopiśmiennych, dokumentów, a czasem także inkunabułów. Pierwotnie w postaci ozdobnych linii i inicjałów oraz coraz bardziej skomplikowanych wzorów.

Możemy wyróżnić następujące sposoby zdobienia:
✶ rubrykowanie – wyróżnienie w tekście zdania, wyrazu lub litery za pomocą czerwonej farby. Uwydatniano w ten sposób tytuliki, incipity, kolofony itp. Często stosowano też przekreślenia liter czerwoną farbą, w celu ożywienia jednostajnego wyglądu zapisanych kart. Nazwa „rubryka” (z łac. rubrica terra – czerwona ziemia) pochodzi od rubrum – tlenku żelaza, z którego we wczesnym średniowieczu wyrabiano czerwony inkaust.

✶ inicjały – ozdobna pierwsza litera tekstu. Ich rozmiar mógł być bardzo różny, od niewiele większych od kroju tekstu do zajmujących całą stronę. Początkowo wkomponowywany ornament to geometryczne przedstawienia. W gotyku pojawiają się sceny figuralne. Od końca XV w. wielcy malarze komponowali serie całych alfabetów drzeworytniczych dla inicjałów w książce drukowanej.

✶ miniatury – wykonana ręcznie ilustracja w tekście. W średniowieczu ich autorzy nazywani byli miniaturzystami. W epoce renesansu dominowały wyodrębnione, przeważnie całostronicowe. Wraz z rozwojem drukarstwa zastąpione zostały przez szybsze techniki powielania: drzeworytu i miedziorytu.

✶ winiety – mogą być utworzone przez ornament, ilustracje okolone ornamentem lub też dekoracyjne sceny figuralne. Swoją nazwę wzięły od wici winnej, którą pierwotnie często stosowano jako jeden z motywów roślinnych.

Wyróżnia się następujące rodzaje winiet:
✶ bordiury – winieta ramkowa, która okala kolumnę tekstu; przerywniki – tworzą wąskie prostokąty między
kolumnami, jest to ciągły ornament lub odrębne elementy zdobnicze;
✶ finaliki – umieszczane na końcu książki lub rozdziału. Najczęściej w kształcie trójkąta wypełnionego
ornamentem dekoracyjnym lub figuralnym skierowanym wierzchołkiem ku dołowi.