Seweryn Pieniężny junior (1890-1940)
Seweryn Pieniężny junior urodził się 25 lutego 1890 r. Był synem Seweryna Pieniężnego seniora (1864–1905), drukarza, zecera w oficynie „Gońca Wielkopolskiego” w Poznaniu i redaktora „Gazety Olsztyńskiej” oraz Joanny z d. Liszewskiej (1867–1929), siostry Jana Liszewskiego (1852–1894), który w 1886 r. z grupą działaczy warmińskich założył „Gazetę Olsztyńską” i został jej pierwszym redaktorem oraz wydawcą.
W latach 1901–1905 S. Pieniężny kształcił się w czteroklasowym gimnazjum w Olsztynie, a dodatkowo pobierał lekcje języka polskiego w prywatnej szkole prowadzonej przez księdza Walentego Barczewskiego (1856–1928) w Brąswałdzie. Od 1905 r. pracował w drukarni „Gazety Olsztyńskiej”, rozwijając umiejętności zawodowe oraz włączając się w życie społeczne pod opieką stryja Władysława Pieniężnego (1880–1940), który w latach 1905–1914 pełnił w „Gazecie” funkcję redaktora.
Był sekretarzem Towarzystwa Młodzieży Kupieckiej oraz od 1910 r. – Polsko-Katolickiego Towarzystwa Ludowego „Zgoda”, założonego przez jego ojca w 1891 r. Od 1912 r. S. Pieniężny odbywał przeszkolenie wojskowe, a następnie przez cały okres I wojny światowej, służył w piechocie wojska niemieckiego. Jego młodszy brat Władysław poległ pod Reims w 1916 r.
W 1918 r. S. Pieniężny przejął obowiązki związane z prowadzeniem wydawnictwa, choć oficjalnie jego właścicielem został po śmierci matki w 1929 r.. W latach 1918–1939 był okresowo redaktorem i redaktorem odpowiedzialnym „Gazety Olsztyńskiej. Doprowadził do unowocześnienia i rozbudowy wydawnictwa. Od 1921 r. pismo ukazywało się sześć razy w tygodniu. W oficynie Pieniężnych wydawano dodatki do „Gazety Olsztyńskiej” jak również czasopisma przeznaczone dla ludności mazurskiej: „Mazurskiego Przyjaciela Ludu” (1923–1928), „Głos Ewangelijny” (1926–1939), „Mazura” (1928–1939), „Kalendarz dla Mazurów” (1932–1939) oraz „Gazetę Polską”, miesięcznik „Życie Młodzieży”, „Głos Pogranicza”, kilkanaście numerów „Małego Polaka w Niemczech” i „Kulturwehr” pismo Związku Mniejszości Narodowych w Niemczech, a także utwory Henryka Sienkiewicza, Marii Rodziewiczówny i wiele innych, w tym prace etnograficzne ks. W. Barczewskiego. Ponadto S. Pieniężny pisał do „Gazety” felietony w gwarze warmińskiej Kuba spod Wartemborka gada, w których swobodniej mógł krytykować politykę niemiecką wobec ludności polskiej.
W listopadzie 1918 r. S. Pieniężny znalazł się w gronie delegatów z terenu Warmii i Mazur na Sejm Dzielnicowy w Poznaniu. Wybory przedstawicieli z Warmii przeprowadziła Warmińska Rada Ludowa, która ukonstytuowała się 24 listopada 1918 r. S. Pieniężny należał do WRL od początku 1919 r. Był też członkiem Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego w Olsztynie (1919–1920) i zastępcą przewodniczącego Komisji Plebiscytowej na miasto Olsztyn. Wchodził także w skład zarządu Banku Ludowego w Olsztynie. Od 30 listopada 1920 r. pełnił funkcję wiceprezesa Komitetu Centralnego Związku Polaków w Prusach Wschodnich, a od 1922 r. należał do Związku Polaków w Niemczech.
W listopadzie 1920 r. S. Pieniężny ożenił się z Wandą Dembińską (1897–1967), uczestniczką powstania wielkopolskiego, pracownicą konsulatu polskiego w Olsztynie. Pochodziła ona ze Żnina. Z tego związku urodziło się czworo dzieci: Konstanty (1921–1942), Ewa (1925–1998), Maria (1927–2013) i Halina (1929–1945).
24 lutego minęło 81 lat od tragicznej śmierci Seweryna Pieniężnego, juniora, jednego z najwybitniejszych działaczy polskich w Prusach Wschodnich, wydawcy i redaktora „Gazety Olsztyńskiej”, która odegrała znaczącą rolę w kształtowaniu i zachowaniu świadomości narodowej ludności polskiej na Warmii. W dniu wybuchu II wojny światowej władze niemieckie zamknęły „Gazetę Olsztyńską”, a 7 września 1939 r. Pieniężny został aresztowany i przewieziony do obozu koncentracyjnego Hohenbruch, w ówczesnym powiecie labiawskim (obecnie Gromowo, w rejonie sławskim obwodu kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej). Egzekucji dokonano na terenie obozu, przeddzień pięćdziesiątych urodzin Pieniężnego – 24 lutego 1940 r. – po brutalnym pobiciu więźniów. Razem z Pieniężnym zamordowano: Jana Mazę – nauczyciela szkoły polskiej w Unieszewie, Leona Włodarczaka – kierownika Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Rolnik” i krawca Gałęzowskiego.
27 października 1946 roku dokonano ekshumacji szczątków Seweryna Pieniężnego i zamordowanych razem z nim więźniów. W dniu 2 listopada w Olsztynie odbyły się uroczystości pogrzebowe. Dokumentacja dotycząca ekshumacji znajduje się w zbiorach Domu „Gazety Olsztyńskiej” Oddziału Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.
Danuta Syrwid
Literatura:
Jan Chłosta, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002.
Jan Chłosta, Seweryn Pieniężny 1890–1940. Redaktor i wydawca spod znaku Rodła, Olsztyn 1980.
Jan Chłosta, Ludzie godni pamięci, warmińsko-mazurscy patroni olsztyńskich ulic, Olsztyn 1997.
Janusz Jasiński, Ostatni redaktor „Gazety Olsztyńskiej”. Seweryn Pieniężny, „Czcionką i Słowem” 1985, nr 49. Tadeusz Oracki, Słownik Biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (do 1945 roku), Warszawa 1983.
Eugeniusz Tryniszewski, Ostatni redaktor „Gazety Olsztyńskiej”, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 1987, nr 2.
Roman Wachowiec, Placówka Pieniężnych, Olsztyn 1995.
Andrzej Wakar, Wojciech Wrzesińki, „Gazeta Olsztyńska” w latach 1886– 1939, Olsztyn 1986.
Wojciech Wrzesiński, Rola „Gazety Olsztyńskiej” w kształtowaniu i zachowaniu świadomości narodowej Polaków na Warmii (1886-1939), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1987, nr 2.
W latach 1901–1905 S. Pieniężny kształcił się w czteroklasowym gimnazjum w Olsztynie, a dodatkowo pobierał lekcje języka polskiego w prywatnej szkole prowadzonej przez księdza Walentego Barczewskiego (1856–1928) w Brąswałdzie. Od 1905 r. pracował w drukarni „Gazety Olsztyńskiej”, rozwijając umiejętności zawodowe oraz włączając się w życie społeczne pod opieką stryja Władysława Pieniężnego (1880–1940), który w latach 1905–1914 pełnił w „Gazecie” funkcję redaktora.
Był sekretarzem Towarzystwa Młodzieży Kupieckiej oraz od 1910 r. – Polsko-Katolickiego Towarzystwa Ludowego „Zgoda”, założonego przez jego ojca w 1891 r. Od 1912 r. S. Pieniężny odbywał przeszkolenie wojskowe, a następnie przez cały okres I wojny światowej, służył w piechocie wojska niemieckiego. Jego młodszy brat Władysław poległ pod Reims w 1916 r.
W 1918 r. S. Pieniężny przejął obowiązki związane z prowadzeniem wydawnictwa, choć oficjalnie jego właścicielem został po śmierci matki w 1929 r.. W latach 1918–1939 był okresowo redaktorem i redaktorem odpowiedzialnym „Gazety Olsztyńskiej. Doprowadził do unowocześnienia i rozbudowy wydawnictwa. Od 1921 r. pismo ukazywało się sześć razy w tygodniu. W oficynie Pieniężnych wydawano dodatki do „Gazety Olsztyńskiej” jak również czasopisma przeznaczone dla ludności mazurskiej: „Mazurskiego Przyjaciela Ludu” (1923–1928), „Głos Ewangelijny” (1926–1939), „Mazura” (1928–1939), „Kalendarz dla Mazurów” (1932–1939) oraz „Gazetę Polską”, miesięcznik „Życie Młodzieży”, „Głos Pogranicza”, kilkanaście numerów „Małego Polaka w Niemczech” i „Kulturwehr” pismo Związku Mniejszości Narodowych w Niemczech, a także utwory Henryka Sienkiewicza, Marii Rodziewiczówny i wiele innych, w tym prace etnograficzne ks. W. Barczewskiego. Ponadto S. Pieniężny pisał do „Gazety” felietony w gwarze warmińskiej Kuba spod Wartemborka gada, w których swobodniej mógł krytykować politykę niemiecką wobec ludności polskiej.
W listopadzie 1918 r. S. Pieniężny znalazł się w gronie delegatów z terenu Warmii i Mazur na Sejm Dzielnicowy w Poznaniu. Wybory przedstawicieli z Warmii przeprowadziła Warmińska Rada Ludowa, która ukonstytuowała się 24 listopada 1918 r. S. Pieniężny należał do WRL od początku 1919 r. Był też członkiem Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego w Olsztynie (1919–1920) i zastępcą przewodniczącego Komisji Plebiscytowej na miasto Olsztyn. Wchodził także w skład zarządu Banku Ludowego w Olsztynie. Od 30 listopada 1920 r. pełnił funkcję wiceprezesa Komitetu Centralnego Związku Polaków w Prusach Wschodnich, a od 1922 r. należał do Związku Polaków w Niemczech.
W listopadzie 1920 r. S. Pieniężny ożenił się z Wandą Dembińską (1897–1967), uczestniczką powstania wielkopolskiego, pracownicą konsulatu polskiego w Olsztynie. Pochodziła ona ze Żnina. Z tego związku urodziło się czworo dzieci: Konstanty (1921–1942), Ewa (1925–1998), Maria (1927–2013) i Halina (1929–1945).
24 lutego minęło 81 lat od tragicznej śmierci Seweryna Pieniężnego, juniora, jednego z najwybitniejszych działaczy polskich w Prusach Wschodnich, wydawcy i redaktora „Gazety Olsztyńskiej”, która odegrała znaczącą rolę w kształtowaniu i zachowaniu świadomości narodowej ludności polskiej na Warmii. W dniu wybuchu II wojny światowej władze niemieckie zamknęły „Gazetę Olsztyńską”, a 7 września 1939 r. Pieniężny został aresztowany i przewieziony do obozu koncentracyjnego Hohenbruch, w ówczesnym powiecie labiawskim (obecnie Gromowo, w rejonie sławskim obwodu kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej). Egzekucji dokonano na terenie obozu, przeddzień pięćdziesiątych urodzin Pieniężnego – 24 lutego 1940 r. – po brutalnym pobiciu więźniów. Razem z Pieniężnym zamordowano: Jana Mazę – nauczyciela szkoły polskiej w Unieszewie, Leona Włodarczaka – kierownika Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Rolnik” i krawca Gałęzowskiego.
27 października 1946 roku dokonano ekshumacji szczątków Seweryna Pieniężnego i zamordowanych razem z nim więźniów. W dniu 2 listopada w Olsztynie odbyły się uroczystości pogrzebowe. Dokumentacja dotycząca ekshumacji znajduje się w zbiorach Domu „Gazety Olsztyńskiej” Oddziału Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.
Danuta Syrwid
Literatura:
Jan Chłosta, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002.
Jan Chłosta, Seweryn Pieniężny 1890–1940. Redaktor i wydawca spod znaku Rodła, Olsztyn 1980.
Jan Chłosta, Ludzie godni pamięci, warmińsko-mazurscy patroni olsztyńskich ulic, Olsztyn 1997.
Janusz Jasiński, Ostatni redaktor „Gazety Olsztyńskiej”. Seweryn Pieniężny, „Czcionką i Słowem” 1985, nr 49. Tadeusz Oracki, Słownik Biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (do 1945 roku), Warszawa 1983.
Eugeniusz Tryniszewski, Ostatni redaktor „Gazety Olsztyńskiej”, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 1987, nr 2.
Roman Wachowiec, Placówka Pieniężnych, Olsztyn 1995.
Andrzej Wakar, Wojciech Wrzesińki, „Gazeta Olsztyńska” w latach 1886– 1939, Olsztyn 1986.
Wojciech Wrzesiński, Rola „Gazety Olsztyńskiej” w kształtowaniu i zachowaniu świadomości narodowej Polaków na Warmii (1886-1939), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1987, nr 2.
