Dlaczego budynek przy Prostej 23 jest niebieski? Czy taki był? Kilka słów o sgrafficie Hieronima Skurpskiego.
Olsztyńskie Stare Miasto bywa określane mianem przestrzennej galerii sztuki, w której możemy podziwiać dzieła artystów aktywnych w środowiska twórczym odbudowywanego i poszukującego swojej nowej tożsamości, powojennego Olsztyna. Przez lata były naturalnym, a więc niezauważanym tłem dla tętniącego w mieście życia. W miarę jak przykrywała je patyna, brud oraz reklamy, stawały się zakurzonym śladem przeszłości. Po latach zapomnienia zaczynamy spoglądać na dekoracje z zainteresowaniem, badać a nawet konserwować. Kim byli twórcy, jak wykonano dekoracje?
Zniszczoną zabudowę olsztyńskiego Starego Miasta odbudowano w latach 50. XX w. Zamieszkałe już budynki otynkowano dopiero po kilku latach. Na zdjęciach sprzed tych prac widzimy ceglane ściany których prostota nie pasuje do reprezentacyjnej roli, jaką w mieście pełni starówka.
Prace nad założeniami projektowymi wystroju olsztyńskiego Starego Miasta prowadził zespół plastyków, działający w ramach Pracowni Sztuk Plastycznych. Powstałe wówczas wytyczne przewidywały ozdobienie elewacji trwałymi szlachetnymi tynkami z elementami płaskorzeźby, ceramiki oraz mozaiki. Prace zrealizowano w kilku etapach od 1964 do 1974 roku. Autorami wystroju elewacji byli Bolesław Wolski, Henryk Oszczakiewicz, Maria Szymańska, Eugeniusz Kochanowski, Maria i Ryszard Wachowscy, Andrzej Samulowski, Jan Ilkiewicz, Mieczysław Romańczuk, Henryk Mączkowski oraz Hieronim Skurpski. Artyści, którym powierzono zadanie odpowiadali za projekt i realizację wystroju całych kwartałów zabudowy.
Partery oraz część wyższych kondygnacji ozdobiono zabarwionymi w masie tynkami cyklinowanymi. Takim mianem określamy tynk przygotowany z wapna oraz cementu, do których poza wypełniaczem z piasku kwarcowego dodajemy rozdrobniony marmur lub wapień, często w różnych kolorach, połyskującą w słońcu mikę a nawet tłuczone szkło czy ceramikę. Efekt kolorystyczny uzyskujemy przez zabarwienie zaprawy pigmentami. Tak przygotowaną narzucamy w grubej warstwie na ścianę, a po wstępnym związaniu (około 12 godzin) nadmiar usuwamy grzebieniami, nadając powierzchni szorstką fakturę.
Wyższe kondygnacje kamieniczek udekorowano sgraffitami. To jedna z technik dekoracyjnych malarstwa ściennego, polegająca na pokryciu muru kilkoma (najczęściej dwiema) warstwami barwnego tynku i na częściowym zeskrobywaniu wilgotnych warstw górnych za pomocą ostrych narzędzi, w ten sposób w wydrapanych partiach odsłania się kolor warstwy dolnej i powstaje dwu- lub wielobarwna kompozycja. Technika znana jest od czasów renesansu. Do barwienia używa się naturalnych pigmentów mineralnych, które są odporne na działanie czynników atmosferycznych.
Chociaż sgraffito jest techniką trwałą i w miarę odporną na zniszczenie jak wszystko na świecie po latach ekspozycji wymaga troski oraz konserwacji. Pod wpływem oddziaływania zarówno czynników atmosferycznych jak i cywilizacyjnych barwne tynki pokryła patyna, brud, a dawną intensywność koloru zastąpiła szarość. Prace konserwatorskie są dla dzieła sztuki tym czym dla człowieka terapia, aby wybrać właściwą potrzebne są badania oraz diagnoza. Idąc tą drogą badaniami konserwatorskimi przez kilka lat objęto większość staromiejskich elewacji. W kilku przypadkach wyniki były zaskoczeniem dla badaczy. Jedną z niespodzianek była elewacja budynku przy ul. Prostej 23. Wzniesiony w pierwszych latach odbudowy na opracowanie elewacji czekał do 1972 roku. Autorem projektu oraz sgraffita był Hieronim Skurpski, założyciel i pierwszy wieloletni dyrektor Muzeum Mazurskiego, obecnie Muzeum Warmii Mazur w Olsztynie. Wykonał je w zespole ze swoim synem Markiem. Autorzy dopasowali swój projekt do podziałów architektonicznych bryły, tworząc w płycinach między lizenami drobne formy, przypominające wycinanki, w które wypasano datę powstania „ROK 1972” oraz sygnatury twórców. Naturalny w odcieniu tynk zestawiono z brązowymi ornamentami. Podczas badań okazało się, że szary tynk w intencjach autorów (i zapewne w projekcie) był jasnoniebieski (a właściwie jasnoniebieskozielony). Do barwienia użyto jednak pigmentu organicznego, który pod wpływem światła słonecznego, a ściślej zawartego w nim promieniowania ultrafioletowego, uległ odbarwieniu. Brud, który osiadł na powierzchni pogłębił efekt płowienia. W przyszłości, kiedy elewacja doczeka się prac konserwatorskich wykonawcy będą mieli dylemat, a zdania na pewno będą podzielone. Czy odtwarzać pierwotną kolorystykę tynku? Nie mamy możliwości „odwrócenia” płowienia, a wszelkie sposoby przywracania koloru wiążą się z malowaniem tynku warstwą kryjącą lub zabarwieniem go laserunkiem (cienką warstwą transparentnej farby). Nie odnaleziono dotąd kolorowych zdjęć tych części Starego Miasta, nie wiemy więc, jak elewacje wyglądały po wykonaniu.
Odtwarzanie kolorystyki przez pomalowanie (kryjące czy laserunkowe) byłoby działaniem dyskusyjnym. Sgraffito jest techniką malarską, polichromią ścienną i tak powinniśmy je traktować podczas konserwacji. Po usunięciu zabrudzeń oraz zabezpieczeniu fragmentów narażonych na uszkodzenie (skonsolidowaniu pęknięć i spęcherzeń) uzupełnienia dopasowujemy do koloru i faktury malowidła w chwili konserwacji. Ingerencje restauratorskie (a więc odtwarzanie, domalowywanie itp.) powinniśmy ograniczać do minimum. Doświadczenie, które zdobywamy na błędach uczy, że to owe ingerencje, dodatki poczynione ręką konserwatora najszybciej i „najbrzydziej” starzeją się, a z czasem „wystają” poza oryginał jak niemodna fryzura na zdjęciu z przeszłości.
Możemy jednać dać pole do popisu wyobraźni, a dzięki współczesnym mediom: cyfrowej fotografii oraz programom graficznym obejrzeć sgraffita w kolorach sprzed lat. Czy tak wyglądały? Pytanie na razie pozostaje otwarte.
Anna Szymańska
Na zdjęciu budynek w stanie obecnym zestawiony z próbą odtworzenia kolorystyki oraz zdjęcia odkrywek konserwatorskich. Wizualizację wykonał Grzegorz Kumorowicz.
Zniszczoną zabudowę olsztyńskiego Starego Miasta odbudowano w latach 50. XX w. Zamieszkałe już budynki otynkowano dopiero po kilku latach. Na zdjęciach sprzed tych prac widzimy ceglane ściany których prostota nie pasuje do reprezentacyjnej roli, jaką w mieście pełni starówka.
Prace nad założeniami projektowymi wystroju olsztyńskiego Starego Miasta prowadził zespół plastyków, działający w ramach Pracowni Sztuk Plastycznych. Powstałe wówczas wytyczne przewidywały ozdobienie elewacji trwałymi szlachetnymi tynkami z elementami płaskorzeźby, ceramiki oraz mozaiki. Prace zrealizowano w kilku etapach od 1964 do 1974 roku. Autorami wystroju elewacji byli Bolesław Wolski, Henryk Oszczakiewicz, Maria Szymańska, Eugeniusz Kochanowski, Maria i Ryszard Wachowscy, Andrzej Samulowski, Jan Ilkiewicz, Mieczysław Romańczuk, Henryk Mączkowski oraz Hieronim Skurpski. Artyści, którym powierzono zadanie odpowiadali za projekt i realizację wystroju całych kwartałów zabudowy.
Partery oraz część wyższych kondygnacji ozdobiono zabarwionymi w masie tynkami cyklinowanymi. Takim mianem określamy tynk przygotowany z wapna oraz cementu, do których poza wypełniaczem z piasku kwarcowego dodajemy rozdrobniony marmur lub wapień, często w różnych kolorach, połyskującą w słońcu mikę a nawet tłuczone szkło czy ceramikę. Efekt kolorystyczny uzyskujemy przez zabarwienie zaprawy pigmentami. Tak przygotowaną narzucamy w grubej warstwie na ścianę, a po wstępnym związaniu (około 12 godzin) nadmiar usuwamy grzebieniami, nadając powierzchni szorstką fakturę.
Wyższe kondygnacje kamieniczek udekorowano sgraffitami. To jedna z technik dekoracyjnych malarstwa ściennego, polegająca na pokryciu muru kilkoma (najczęściej dwiema) warstwami barwnego tynku i na częściowym zeskrobywaniu wilgotnych warstw górnych za pomocą ostrych narzędzi, w ten sposób w wydrapanych partiach odsłania się kolor warstwy dolnej i powstaje dwu- lub wielobarwna kompozycja. Technika znana jest od czasów renesansu. Do barwienia używa się naturalnych pigmentów mineralnych, które są odporne na działanie czynników atmosferycznych.
Chociaż sgraffito jest techniką trwałą i w miarę odporną na zniszczenie jak wszystko na świecie po latach ekspozycji wymaga troski oraz konserwacji. Pod wpływem oddziaływania zarówno czynników atmosferycznych jak i cywilizacyjnych barwne tynki pokryła patyna, brud, a dawną intensywność koloru zastąpiła szarość. Prace konserwatorskie są dla dzieła sztuki tym czym dla człowieka terapia, aby wybrać właściwą potrzebne są badania oraz diagnoza. Idąc tą drogą badaniami konserwatorskimi przez kilka lat objęto większość staromiejskich elewacji. W kilku przypadkach wyniki były zaskoczeniem dla badaczy. Jedną z niespodzianek była elewacja budynku przy ul. Prostej 23. Wzniesiony w pierwszych latach odbudowy na opracowanie elewacji czekał do 1972 roku. Autorem projektu oraz sgraffita był Hieronim Skurpski, założyciel i pierwszy wieloletni dyrektor Muzeum Mazurskiego, obecnie Muzeum Warmii Mazur w Olsztynie. Wykonał je w zespole ze swoim synem Markiem. Autorzy dopasowali swój projekt do podziałów architektonicznych bryły, tworząc w płycinach między lizenami drobne formy, przypominające wycinanki, w które wypasano datę powstania „ROK 1972” oraz sygnatury twórców. Naturalny w odcieniu tynk zestawiono z brązowymi ornamentami. Podczas badań okazało się, że szary tynk w intencjach autorów (i zapewne w projekcie) był jasnoniebieski (a właściwie jasnoniebieskozielony). Do barwienia użyto jednak pigmentu organicznego, który pod wpływem światła słonecznego, a ściślej zawartego w nim promieniowania ultrafioletowego, uległ odbarwieniu. Brud, który osiadł na powierzchni pogłębił efekt płowienia. W przyszłości, kiedy elewacja doczeka się prac konserwatorskich wykonawcy będą mieli dylemat, a zdania na pewno będą podzielone. Czy odtwarzać pierwotną kolorystykę tynku? Nie mamy możliwości „odwrócenia” płowienia, a wszelkie sposoby przywracania koloru wiążą się z malowaniem tynku warstwą kryjącą lub zabarwieniem go laserunkiem (cienką warstwą transparentnej farby). Nie odnaleziono dotąd kolorowych zdjęć tych części Starego Miasta, nie wiemy więc, jak elewacje wyglądały po wykonaniu.
Odtwarzanie kolorystyki przez pomalowanie (kryjące czy laserunkowe) byłoby działaniem dyskusyjnym. Sgraffito jest techniką malarską, polichromią ścienną i tak powinniśmy je traktować podczas konserwacji. Po usunięciu zabrudzeń oraz zabezpieczeniu fragmentów narażonych na uszkodzenie (skonsolidowaniu pęknięć i spęcherzeń) uzupełnienia dopasowujemy do koloru i faktury malowidła w chwili konserwacji. Ingerencje restauratorskie (a więc odtwarzanie, domalowywanie itp.) powinniśmy ograniczać do minimum. Doświadczenie, które zdobywamy na błędach uczy, że to owe ingerencje, dodatki poczynione ręką konserwatora najszybciej i „najbrzydziej” starzeją się, a z czasem „wystają” poza oryginał jak niemodna fryzura na zdjęciu z przeszłości.
Możemy jednać dać pole do popisu wyobraźni, a dzięki współczesnym mediom: cyfrowej fotografii oraz programom graficznym obejrzeć sgraffita w kolorach sprzed lat. Czy tak wyglądały? Pytanie na razie pozostaje otwarte.
Anna Szymańska
Na zdjęciu budynek w stanie obecnym zestawiony z próbą odtworzenia kolorystyki oraz zdjęcia odkrywek konserwatorskich. Wizualizację wykonał Grzegorz Kumorowicz.
