Ikona „Chrystus Pantokrator tronujący”, Rosja, XVII w. Problem typologii, symboliki i portretowości wizerunków Chrystusa w malarstwie ikonowym - dr Grażyna Kobrzeniecka-Sikorska. Koncert kameralny - zespół „Pro Musica Antiqua”. 24 września 2006r. - zamek olsztyński.
"Chrystus Pantokrator tronujący” jest jedną z cenniejszych ikon w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur. Ikona powstała w XVII wieku w Rosji. Pochodzi z klasztoru staroobrzędowców p. w. Zbawiciela i Trójcy Świętej w Wojnowie i została przywieziona podczas zakładania klasztoru (1847 r.), podobnie jak wiele innych obiektów kultu, z Cmentarza Prieobrażeńskiego w Moskwie – centrum staroobrzędowców bezpopowców. Ze względu na duży format ikona przeznaczona była od początku do przestrzeni świątynnej. Zajmowała najważniejsze, centralne miejsce w części ołtarzowej. W molennie klasztornej w Wojnowie umieszczona była pośrodku ściany wschodniej, w rzędzie Deesis. Po obu stronach Pantokratora znajdowały się ikony świętych, którzy jako pośrednicy między Bogiem, a ludźmi, zanosili za nich modlitwy. Siedzący na tronie Chrystus, zgodnie z wypracowanym kanonem przedstawień Pantokratora, prawą rękę ma ułożoną w geście błogosławieństwa, lewą przytrzymuje otwartą księgę Ewangelii. Jego surowa twarz, okolona długimi włosami i zarostem, wyraża potęgę Stworzyciela Świata i Wszechwładcy. Tę potęgę podkreślają otaczające go trzy figury geometryczne: romb, owal, kwadrat. Symbolizują one kolejno: boskość, niebo i ziemię. Sztuka bizantyńska wykształciła dwa podstawowe typy przedstawień Chrystusa na ikonach. Pierwszy to acheiropoietyczny wizerunek twarzy Chrystusa na tkaninie, czyli mandylion. Pierwowzorem dla tego typu miał być mandylion edesski, który tradycja wiąże z królem Edessy, Abgarem V. Swój wizerunek odbity na chuście miał przesłać królowi sam Chrystus, aby go uzdrowić. Przedstawienia Pantokratora, do których należy prezentowana ikona, stanowią drugi podstawowy typ malarskich wizerunków Chrystusa. Występują one w trzech wariantach: Chrystus tronujący, Chrystus stojący w całej postaci, popiersie Chrystusa lub tylko głowa i ramiona. Najwcześniejsza ikona Pantokratora pochodzi z VI wieku z klasztoru Świętej Katarzyny na Górze Synaj i zapewne wówczas wykształcił się kanon tego przedstawienia. Pierwowzorem dla przedstawień Pantokratora były niewątpliwie portrety cesarzy bizantyńskich. Jest to o tyle oczywiste, że Bizantyńczycy wyobrażali sobie Boga i Królestwo Niebieskie na wzór cesarskiego dworu w Konstantynopolu. Różnica polegała tylko na tym, że w niebie wszystko było większe i wspanialsze. Jednakże ikona jest czymś innym od portretu. Ta różnica została wyraźnie określona na siódmym soborze powszechnym (787 r.): „...portret przedstawia człowieka zwyczajnego; ikona – człowieka zjednoczonego z Bogiem. Różni się więc ona od portretu swoją treścią, a treść ta stwarza wyjątkowe formy wyrazu, właściwe tylko dla ikony i wyodrębniające ją spośród innych wizerunków” (L. Uspienski). W sensie teologicznym pierwszą ikoną jest sam Chrystus, czyli Bóg Wcielony. „Kto mnie zobaczył, zobaczył także i Ojca” – powiedział Chrystus, Oznacza to, że widzialne człowieczeństwo Chrystusa jest ikoną jego niewidzialnego Bóstwa, że jest „widzialnym niewidzialnego”. Ikona Chrystusa Pantokratora ze zbiorów muzealnych, podobnie jak inne ikony, uobecnia inny świat, świat niewidzialny, choć przyjmujący widzialną postać. Na ten świat niewidzialny nakierowuje odbiorcę zarówno bogata symbolika, jak też specyficzna dla malarstwa ikonowego forma. Analiza ikonografii wizerunku Pantokratora na ikonie z kolekcji Muzeum Warmii i Mazur może być pretekstem do zadania pytań dotyczących relacji między portretem a ikoną, znaczenia symboli w malarstwie ikonowym i typologii przedstawień Chrystusa. Zagadnienia te zostaną rozwinięte podczas prezentacji ikony na niedzielnym spotkaniu.
