Poliptyk bartoszycki – gdzie powstal i dla kogo?

Andrzej Rzempołuch

Późnogotycka nastawa ołtarzowa z nieistniejącego obecnie kościoła Ducha Świętego w Bartoszycach jest najbardziej znanym w świecie, obok malowanych skrzydeł poliptyku

św. Jodoka z Sątop, dziełem sztuki ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur. Sławę zawdzięcza przedstawieniu zwanym Amplexus Bernardi (dosłownie: Objęcie św. Bernarda) w dolnej kwaterze lewego nieruchomego skrzydła. Ukrzyżowany Chrystus odrywa się od krzyża, by objąć ramionami św. Bernarda – a ten bierze na siebie ciężar umęczonego ciała Zbawiciela. Taka redakcja sceny jest wykoncypowanym przez hagiografów wyrazem wyróżnienia świętego za jego zasługi dla zachowania jedności i dla odnowy wzorców moralnych w Kościele. Św. Bernard (1090–1153, kanonizowany 1174), opat Clairvaux, doktor Kościoła, był reformatorem zakonu cystersów; ta część jego dzieła okazała się najtrwalsza.

Cystersi byli na wschodnim i środkowym Pomorzu przed krzyżakami. Najstarsze opactwa, w Oliwie (1178–1186), Bukowie Morskim (1248–1253), Koronowie (1253–1256) i Pelplinie (1276) powstały dzięki nadaniom książąt pomorskich i kujawskich. Krzyżacy zezwolili na założenie żeńskich klasztorów w Chełmnie (po 1267) i Królewcu (1349). Jak widać, na dawnych ziemiach Prusów znaczenie tego popularnego i szanowanego zakonu było bardzo ograniczone. Czym więc wytłumaczyć pojawienie się pierwiastków cysterskich w ołtarzu ufundowanym i zrealizowanym w środowisku krzyżackim, w samym Królewcu? I jakie to ma znaczenie dla badań nad późnym gotykiem na naszych ziemiach? Oba te pytania zostaną poddane głębokiej analizie.

Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie