W tym roku obchodzimy 65. rocznicę utworzenia Muzeum Warmii i Mazur. Z tej okazji prezentujemy serię artykułów, w których przedstawimy osoby ważne dla dziejów Muzreum oraz wybrane zabytki z ciekawą historią.
Na sześć wieków przed św. Franciszkiem żył w wielkiej przyjaźni ze zwierzętami Jodok (Josse), syn Juthuela hrabiego Bretanii, brat Judicaela – pierwszego króla tej krainy. Było to w niespokojnych czasach króla Dagoberta z rodu Merowingów, gdy państwo Franków stanowiło zlepek – jak to nazywa Tadeusz Manteuffel – półpaństewek patrymonialnych. Jodok syn Juthuela zrezygnował z należnego mu dzięki urodzeniu udziału we władzy i został pustelnikiem. Gdy wybawił z opresji zabłąkanego w lesie księcia Haymona de Ponthieu, ten zabrał go na swój dwór, a potem nakłonił do przyjęcia święceń kapłańskich.
Po siedmiu latach Jodok ponownie udał się na pustkowie, w towarzystwie swego ucznia Wulmara. Osiadł tym razem w pustelni Brahic (obecnie Roi, Pikardia). Do Jodokowej pustelni przybywali ludzie z daleka, po naukę i z prośbą o łaskę. Jodok wówczas i wcześniej czynił cuda: za pomocą wody, w której się obmył, uzdrowił dziewczynę niewidomą od urodzenia. Gdy oddał czterem ubogim ostatni posiłek swój i Wulmara, zaraz po ich odejściu przypłynęły cztery czółna po brzegi wypełnione żywnością. Będącego u kresu sił księcia Haymona napoił wodą ze źródła, które trysnęło ze skały, gdy uderzył weń laską. Odnotowano również cuda przy jego grobie.
Kiedy już stał się sławny, znów wrócił między ludzi, do Runiac (obecnie Villiers-sur-Josse), w którym ks. Haymon ufundował kaplicę św. Marcina. Stamtąd pielgrzymował do Rzymu i innych miejsc świętych, by bliżej poznać działalność Apostołów. Po trzynastu latach wybrał sobie pustelnię w sąsiedztwie, gdzie umarł 13 grudnia 668 r. Na jej miejscu powstał wspaniały klasztor i opactwo St. Josse-sur-Mer (zniszczony podczas rewolucji francuskiej).
Patron pielgrzymów, niewidomych, chorych, piekarzy i żeglarzy, szpitali i przytułków, opiekun miłości małżeńskiej i płodności; strzegł od zarazy, pożaru, burzy i gradobicia, sztormów na morzu. Czczony głównie we Francji i Nadrenii; także w Hesji, Szwabii i Bawarii. Na ziemiach polskich kult Jodoka potwierdzony jest już w XIII w. na Śląsku, Pomorzu i w Prusach – co miało oczywiście związek z kolonizacją z terenów, gdzie czczono go w sposób szczególny. W Labiawie tuż nad Zalewem Kurońskim był dąb poświęcony Jodokowi (być może z figurką). Sątopy na Warmii już w 1343 r. zwano wsią św. Jodoka. Odpust odbywał się w święto patronalne.
Na początku XVI w. ufundowano do kościoła w Sątopach ołtarz, jakiego mogłaby pozazdrościć mu katedra: monumentalny pentaptyk (z czterema ruchomymi skrzydłami), z rzeźbioną szafą środkową, w której znajdowała się figura Madonny z Dzieciątkiem w otoczeniu św. Jodoka (po prawej stronie Madonny) i św. Katarzyny Aleksandryjskiej (po lewej). Na skrzydłach przy pełnym otwarciu ołtarza widoczne były malowane sceny z legendy św. Jodoka: Jodok modlący się, Nakarmienie ubogich, Cud ze źródłem, Uzdrowienie niewidomej. Po zamknięciu pierwszej pary skrzydeł odsłaniały się sceny z cyklu pasyjnego: Modlitwa w Ogrójcu, Pojmanie, Biczowanie, Cierniem koronowanie, Chrystus przed Piłatem, Ecce Homo, Dźwiganie krzyża, Ukrzyżowanie. Po zamknięciu drugiej pary skrzydeł widoczne były przedstawienia Zwiastowania, Św. Anny Samotrzeć, Męczeństwa Dziesięciu Tysięcy, Męczeństwa św. Urszuli. Nieznana pozostaje forma oraz ikonografia predelli i zwieńczenia ołtarza.
Ze względu na sposób budowania przedstawień, jak też względy czysto formalne: kolorystykę, cechy fizjonomiczne postaci – tablice z Sątop wykazują pokrewieństwo z dziełami śląskiego mistrza z Gościszowic (Pasja kaliska, tryptyk z Wichrowa), który pozostawał pod wpływem Norymbergi (zwłaszcza warsztatu Michała Wolgemutha) i Monachium (praca Jana Polaka). „Jeśli chodzi o samego mistrza [poliptyku św. Jodoka], to jest bardzo prawdopodobne, że porzuciwszy Śląsk powędrował na północ i zatrzymał się w Toruniu, znanym z ożywionej działalności artystycznej (...). Tam właśnie mógł zostać zaangażowany przez fundatora sątopskiego ołtarza. Przyjechawszy następnie na Warmię założył tam warsztat, w którym zapewne powstało niejedno dzieło cieszące się uznaniem współczesnych” [Ludomira Brzozowska 1968]. Późniejsze dzieje tego zabytku – a zwłaszcza podejmowane przez 250 lat próby ratowania malowanych tablic – to opowieść na pokaźnych rozmiarów książkę, która powstanie na zakończenie prac konserwatorskich.
Andrzej Rzempołuch
