Kiedy pada słowo Grunwald widzimy księcia Witolda w purpurze i rozwiany płaszcz Wielkiego Mistrza.
Ideą namalowania tego obrazu Matejko żył od dawna. Jednak dopiero w 1875 roku rozpoczął nad nim pracę, gdy miał już specjalnie zamówione w Paryżu płótno o formacie 426 x 987 cm . Ukończył ją w 1878 roku. Gdy zobaczył obraz rozwinięty – w całości – miał stwierdzić, że jest on „z wścieklizną malowany”.
„Bitwa pod Grunwaldem” Matejki wzbudziła wielkie uznanie widzów i mieszane uczucia krytyków. Ci współcześni Matejce wypominali mu zbytni realizm, nadmiar szczegółów, zły koloryt i brak artystycznego umiaru. Mimo tego wielu uznało jednak, że „Grunwald” jest najpotężniejszą wizją na jaką w ogóle zdobył się Matejko. O tym świadczy fakt, że do żadnego z dzieł z przeszłości, nie tylko tego autora, artyści nie wracają tak często.
Jednym z pierwszych, który bezpośrednio odniósł się do matejkowskiej „Bitwy”, był Stanisław Wyspiański – tworząc jej słynną karykaturę, przedstawiającą „Bitwę” jako linearną plątaninę.
W 1931 roku swoją wizję „Bitwy...” przedstawił Wojciech Kossak. Pisał w liście do żony „(...) wyobraź sobie, prześcignąć Matejkę!”. Kossak malował obraz na zamówienie Muzeum Narodowego w Warszawie. Chciał, by dzieło to był kwintesencją jego wiedzy, temperamentu i – jak twierdził – „tego bajecznego talentu”. Okazały olejny szkic do tego obrazu Kossaka prezentowany jest na wystawie.
Inne podejście do tematu pokazała Grupa Łódź Kaliska. Stworzyła pastiszową wersję „Bitwy” według matejkowskiego obrazu. W jej realizacji brało udział kilkadziesiąt osób. Powstało pięć fotograficznych kompozycji interpretujących dzieło mistrza. Artyści z grupy przewrotnie głosili: „Nasza bitwa pod względem informacyjnym nie różni się niczym od pracy Matejki”. Zapewne odnosili się tym stwierdzeniem do dyskusji toczonej pod koniec XIX. Wówczas współcześni Matejce krytycy sztuki – Stanisław Witkiewicz (ojciec Witkacego) i Stanisław Tarnowski – zarzucali artyście rozmijanie się z prawdą historyczną.
A przecież Matejko jako malarz historyczny nigdy swej przedmiotowej rzeczywistości nie widział, podobnie jak artyści Łodzi.
Obraz inspirowany rocznicą wielkiej bitwy powstał także w pracowni wybitnego malarza, Edwarda Dwurnika. Kompozycja nie ma kulminacji, sceny, wokół której budowana jest narracja. Z oddali przypomina – jak komentuje artysta – „rój uciekających pszczół”. Intencją autora było pokazanie, że walka nawet w imię szczytnych idei i wzniosłych celów sprowadza się do brutalnej eliminacji przeciwnika... Obraz przedstawia totalne, spokojne, systematyczne zabijanie się – wzajemne wyniszczanie.
Premierowy pokaz „Bitwy pod Grunwaldem” Edwarda Dwurnika odbył się w Muzeum Warmii i Mazur 28 czerwca, w dniu wernisażu.
Inną, świetnie wpisującą się w ten temat grupą, są obrazy, które powstały w latach 80. na organizowanych wówczas Plenerach Grunwaldzkich. Najciekawsze trafiły do zbiorów olsztyńskiego Biura Wystaw Artystycznych i dziś, po latach, dogoniły swój czas. Na wystawie prezentowane są prace artystów, którzy wypracowali mocną pozycję w latach 70. i 80.: Jerzego Dudy-Gracza, Pawła Lasika, Andrzeja Stroki, Wiesława Szamborskiego oraz Tadeusza Burniewicza. Autorzy bardzo swobodnie i jednocześnie bardzo twórczo podeszli do tematu.
Słynny obraz Jana Matejki przedstawia na wystawie „Grunwald w sztuce. Co po Matejce?” grafika z 1889 roku, wykonana w znanej wiedeńskiej pracowni Richarda Paulussena na zamówienie krakowskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, które co roku drukowało odbitki znanych dzieł o wątkach patriotycznych, by wyróżniać nimi swoich najaktywniejszych współpracowników.
Wystawa prezentuje również replikę „Bitwy pod Grunwaldem”, namalowaną przez niemieckiego malarza, wypożyczoną z Muzeum Historycznego w Trokach. Obraz nie oddaje skali matejkowskiego, ale jest wierny wszystkim szczegółom oryginału.
Ekspozycja olsztyńska prezentuje dzieła twórców, dla których temat bitwy grunwaldzkiej stał się głównym źródłem inspiracji. Pokazuje także, iż żadne z powstałych przed, ani po Matejce przedstawień bitwy nie miało tak ogromnego przełożenia na emocje widzów, krytyków i przyszłe pokolenia artystów.
Grażyna Prusińska
