Arnika górska (Arnica montana L.), znana również jako kupalnik lub pomornik jest stosowana w medycynie ludowej od setek lat. Roślina jest używana na stłuczenia, obrzęki, krwiaki, siniaki, uderzenia i rany.
W „Dykcjonarzu roślinnym” z 1786 roku ksiądz Krzysztof Kluk pisał, że napój z arniki górskiej podawano „… kiedykolwiek potrzeba było krew spiekłą rozdzielić, poty i mocz pędzić.”
Oficjalnie do lecznictwa arnika górska została wprowadzona w XVIII w. Obecnie dzięki cennym substancjom biologicznie czynnym (m.in. laktonom seskwiterpenowym, flawonoidom, kwasom fenolowym, olejkom eterycznym, garbnikom) jest wykorzystywana w fitoterapii i homeopatii jako składnik żeli, maści, granulek, nalewek. Badania kliniczne potwierdzają jej właściwości przeciwzapalne i przeciwobrzękowe, wzmacniające naczynia krwionośne, przeciwbólowe, przeciwreumatyczne oraz antyoksydacyjne. Arnika górska przyspiesza gojenie się i regenerację tkanek po urazie, działa ochronnie na naczynia krwionośne, zapobiega tworzeniu się skrzepów. Surowcem zielarskim w Polsce zgodnie z wytycznymi Farmakopea Polska i Europejskej Agencji Leków (EMA) są wysuszone koszyczki kwiatowe arniki (Arnicae flos). W medycynie ludowej i homeopatii wykorzystuje się również kłącze, liście, a także ziele. Surowiec farmakopealny można pozyskiwać jedynie z upraw, gdyż od 1957 roku roślina jest objęta w Polsce ochroną gatunkową. Arnika górska jest gatunkiem narażonym na wyginięcie na naturalnych stanowiskach (kategoria zagrożenia VU w Polskiej czerwonej księdze roślin z 2014 r. oraz w Polskiej czerwonej liście paprotników i roślin kwiatowych z 2016 r.) ze względu na wzrost zacienienia spowodowany rozrastaniem się krzewów i drzew, zaprzestanie koszenia i wypasu łąk, a także wydeptywanie i zrywanie kwitnących pędów.
W porze kwitnienia, od czerwca do sierpnia, arnika górska wyróżnia się dużymi kwiatami średnicy 5-7 cm o barwie złocistożółtej. Koszyczki kwiatowe są zróżnicowane na kwiaty brzeżne języczkowe, żeńskie i kwiaty środkowe rurkowate, obupłciowe. Kwiaty wyrastają na łodydze wysokości 20-60 cm. Zapylane są przez błonkówki, muchówki i motyle. Ciężkie nasiona (niełupka z puchem kielichowym) rozsiewane są przez wiatr na niewielkie odległości. Zarówno łodyga, liście łodygowe, jaki i liście różyczkowe zebrane u nasady łodygi są owłosione.
W Polsce arnika górska ma dwa główne centra występowania. Większe skupienia stanowisk arniki górskiej zlokalizowane są w części północnoniżowej Polski (Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, Pojezierze Mazurskie, Suwalszczyzna, Polesie) i południowo-zachodniej (Przedgórze Sudeckie, Sudety). Nieliczne stanowiska arniki górskiej znane są: na Wyżynie Małopolskiej, w Górach Świętokrzyskich, Wielkopolsce i Bieszczadach. Na Warmii i Mazurach to gatunek rzadki. Potwierdzono występowanie arniki górskiej w Nadleśnictwie Drygały i Nadleśnictwie Spychowo. Na niżu arnika górska rośnie na obrzeżach lasów sosnowych i mieszanych, duktów leśnych i linii oddziałowych, w górach na silnie nasłonecznionych obrzeżach łąk i hal, polanach i skrajach lasu. Rozety liściowe arniki górskiej rosną w różnym zagęszczeniu od kliku do kilkunastu, zdążają się stanowiska bogate obejmujące kilkaset pędów kwiatowych i rozet liściowych.
Arnika górska (Arnica montana L.), karta z zielnika dr. Hansa Steffena ze zbiorów Muzeum Przyrody w Olsztynie - Oddział Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie (nr inw. PB-311 OMO). Okaz zebrano w 1917 roku w Nadleśnictwie Napiwoda (obecnie Leśnictwo Napiwoda, Nadleśnictwo Nidzica). Fot. Bartek Olszewski, Grzegorz Kumorowicz.
Karty z zielnika dr. Hansa Steffena są do zobaczenia na wystawie „Z ludowego zielnika. Rośliny w kuchni, medycynie i wierzeniach Warmii i Mazur” Anny Czachorowskiej w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.
Beata Bonisławska
Oficjalnie do lecznictwa arnika górska została wprowadzona w XVIII w. Obecnie dzięki cennym substancjom biologicznie czynnym (m.in. laktonom seskwiterpenowym, flawonoidom, kwasom fenolowym, olejkom eterycznym, garbnikom) jest wykorzystywana w fitoterapii i homeopatii jako składnik żeli, maści, granulek, nalewek. Badania kliniczne potwierdzają jej właściwości przeciwzapalne i przeciwobrzękowe, wzmacniające naczynia krwionośne, przeciwbólowe, przeciwreumatyczne oraz antyoksydacyjne. Arnika górska przyspiesza gojenie się i regenerację tkanek po urazie, działa ochronnie na naczynia krwionośne, zapobiega tworzeniu się skrzepów. Surowcem zielarskim w Polsce zgodnie z wytycznymi Farmakopea Polska i Europejskej Agencji Leków (EMA) są wysuszone koszyczki kwiatowe arniki (Arnicae flos). W medycynie ludowej i homeopatii wykorzystuje się również kłącze, liście, a także ziele. Surowiec farmakopealny można pozyskiwać jedynie z upraw, gdyż od 1957 roku roślina jest objęta w Polsce ochroną gatunkową. Arnika górska jest gatunkiem narażonym na wyginięcie na naturalnych stanowiskach (kategoria zagrożenia VU w Polskiej czerwonej księdze roślin z 2014 r. oraz w Polskiej czerwonej liście paprotników i roślin kwiatowych z 2016 r.) ze względu na wzrost zacienienia spowodowany rozrastaniem się krzewów i drzew, zaprzestanie koszenia i wypasu łąk, a także wydeptywanie i zrywanie kwitnących pędów.
W porze kwitnienia, od czerwca do sierpnia, arnika górska wyróżnia się dużymi kwiatami średnicy 5-7 cm o barwie złocistożółtej. Koszyczki kwiatowe są zróżnicowane na kwiaty brzeżne języczkowe, żeńskie i kwiaty środkowe rurkowate, obupłciowe. Kwiaty wyrastają na łodydze wysokości 20-60 cm. Zapylane są przez błonkówki, muchówki i motyle. Ciężkie nasiona (niełupka z puchem kielichowym) rozsiewane są przez wiatr na niewielkie odległości. Zarówno łodyga, liście łodygowe, jaki i liście różyczkowe zebrane u nasady łodygi są owłosione.
W Polsce arnika górska ma dwa główne centra występowania. Większe skupienia stanowisk arniki górskiej zlokalizowane są w części północnoniżowej Polski (Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, Pojezierze Mazurskie, Suwalszczyzna, Polesie) i południowo-zachodniej (Przedgórze Sudeckie, Sudety). Nieliczne stanowiska arniki górskiej znane są: na Wyżynie Małopolskiej, w Górach Świętokrzyskich, Wielkopolsce i Bieszczadach. Na Warmii i Mazurach to gatunek rzadki. Potwierdzono występowanie arniki górskiej w Nadleśnictwie Drygały i Nadleśnictwie Spychowo. Na niżu arnika górska rośnie na obrzeżach lasów sosnowych i mieszanych, duktów leśnych i linii oddziałowych, w górach na silnie nasłonecznionych obrzeżach łąk i hal, polanach i skrajach lasu. Rozety liściowe arniki górskiej rosną w różnym zagęszczeniu od kliku do kilkunastu, zdążają się stanowiska bogate obejmujące kilkaset pędów kwiatowych i rozet liściowych.
Arnika górska (Arnica montana L.), karta z zielnika dr. Hansa Steffena ze zbiorów Muzeum Przyrody w Olsztynie - Oddział Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie (nr inw. PB-311 OMO). Okaz zebrano w 1917 roku w Nadleśnictwie Napiwoda (obecnie Leśnictwo Napiwoda, Nadleśnictwo Nidzica). Fot. Bartek Olszewski, Grzegorz Kumorowicz.
Karty z zielnika dr. Hansa Steffena są do zobaczenia na wystawie „Z ludowego zielnika. Rośliny w kuchni, medycynie i wierzeniach Warmii i Mazur” Anny Czachorowskiej w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.
Beata Bonisławska
