#KopernikwOlsztynie
Autor: Łukasz Kulicki
Fani naszego muzeum zapewne dobrze wiedzą, że pierwszy pobyt Mikołaja Kopernika na olsztyńskim zamku spowodowany był pełnieniem przez niego obowiązków administratora dóbr wspólnych kapituły warmińskiej. Ten urząd wielki uczony pełnił przez trzy lata – od listopada 1516 do 1519 roku. Funkcja administratora została mu powierzona na krótko także podczas drugiego pobytu, spowodowanego wydarzeniami wojny pruskiej. Zainteresowani historią zamku słyszeli także o „Lokacjach łanów opuszczonych” – ważnej pamiątce po olsztyńskiej działalności astronoma. Ale czym one dokładnie są? O tym piszemy w dzisiejszej części cyklu #KopernikwOlsztynie.
Cóż to więc takiego było? Administrator jako nadzorca gospodarczych spraw kapituły był odpowiedzialny między innymi za prowadzenie akcji osadniczej, czyli po prostu osadzania nowych chłopów na opuszczonych gospodarstwach, a takich było sporo na Warmii w czasach Kopernika, wyludnionej przez toczące się w XV wieku wojny. Od 1481 roku rezydujący w Olsztynie administratorzy prowadzili specjalną księgę zatytułowaną właśnie „Lokacje łanów opuszczonych”. Zapisywano w niej każde osadzenie nowego chłopa na opuszczonym gospodarstwie, ale także transakcje zamiany lub sprzedaży ziemi.
Kopernik regularnie musiał opuszczać olsztyński zamek i jechać do którejś z warmińskich wsi, aby zatroszczyć się osobiście o przeprowadzenie tego typu aktu. Zapewne od razu na miejscu Kopernik sporządzał notatki z informacjami o zdarzeniu. Powróciwszy w zamkowe mury, wpisywał na czysto po łacinie dane do księgi i tak powstawał rękopis, zachowany w Olsztynie do dziś.
Jak wyglądało takie osadzanie chłopów na gospodarstwach? Aby lepiej to zrozumieć, zobaczmy jeden ze wpisów – na przykład pierwszy dokonany przez Kopernika. Rzecz dzieje się we wsi Jonkowo. Uczony kanonik pisze: „Marcin Kaseler przyjął trzy łany” – była to jednostka powierzchni wynosząca około 17 hektarów – „których poprzedni właściciel, Joachim, został powieszony za kradzież, w zeszłym roku nieobsiane”. Tak więc niejaki Marcin przyjął za sprawą administratora gospodarstwo, którego poprzedni właściciel zginął ukarany śmiercią. Dalej pisze Kopernik: „Zwolniłem go w tym roku z czynszu, płacić będzie w tym roku i w następnych”. Administrator miał bowiem prawo udzielić tzw. wolnizny, czyli zwolnienia z czynszu na pewien okres niezbędny do oswojenia się z nowym gospodarstwem, i tak uczynił.
Dalej kanonik-administrator wymienia przedmioty i zwierzęta otrzymane na dobry początek gospodarowania przez osadnika lub przejęte w opuszczonym gospodarstwie: były to krowa, jałówka, siekiera, kosa (albo sierp) i ziarno na zasiew. Wreszcie po zapisaniu daty (a było to 10 grudnia 1516 roku) wspomina, że obiecał Marcinowi dwa konie i że poręczył za niego sołtys wsi. To ostatnie było częstą praktyką stosowaną w celu zapobieżenia opuszczaniu świeżo zasiedlonych gospodarstw.
Liczne zachowane w księdze „Lokacji łanów opuszczonych” zapiski tego typu są dowodem, że Kopernik, wbrew temu co się może wydawać, był człowiekiem nie tylko zapatrzonym w gwiazdy, ale też, gdy była potrzeba, mocno stąpającym po ziemi.
Cóż to więc takiego było? Administrator jako nadzorca gospodarczych spraw kapituły był odpowiedzialny między innymi za prowadzenie akcji osadniczej, czyli po prostu osadzania nowych chłopów na opuszczonych gospodarstwach, a takich było sporo na Warmii w czasach Kopernika, wyludnionej przez toczące się w XV wieku wojny. Od 1481 roku rezydujący w Olsztynie administratorzy prowadzili specjalną księgę zatytułowaną właśnie „Lokacje łanów opuszczonych”. Zapisywano w niej każde osadzenie nowego chłopa na opuszczonym gospodarstwie, ale także transakcje zamiany lub sprzedaży ziemi.
Kopernik regularnie musiał opuszczać olsztyński zamek i jechać do którejś z warmińskich wsi, aby zatroszczyć się osobiście o przeprowadzenie tego typu aktu. Zapewne od razu na miejscu Kopernik sporządzał notatki z informacjami o zdarzeniu. Powróciwszy w zamkowe mury, wpisywał na czysto po łacinie dane do księgi i tak powstawał rękopis, zachowany w Olsztynie do dziś.
Jak wyglądało takie osadzanie chłopów na gospodarstwach? Aby lepiej to zrozumieć, zobaczmy jeden ze wpisów – na przykład pierwszy dokonany przez Kopernika. Rzecz dzieje się we wsi Jonkowo. Uczony kanonik pisze: „Marcin Kaseler przyjął trzy łany” – była to jednostka powierzchni wynosząca około 17 hektarów – „których poprzedni właściciel, Joachim, został powieszony za kradzież, w zeszłym roku nieobsiane”. Tak więc niejaki Marcin przyjął za sprawą administratora gospodarstwo, którego poprzedni właściciel zginął ukarany śmiercią. Dalej pisze Kopernik: „Zwolniłem go w tym roku z czynszu, płacić będzie w tym roku i w następnych”. Administrator miał bowiem prawo udzielić tzw. wolnizny, czyli zwolnienia z czynszu na pewien okres niezbędny do oswojenia się z nowym gospodarstwem, i tak uczynił.
Dalej kanonik-administrator wymienia przedmioty i zwierzęta otrzymane na dobry początek gospodarowania przez osadnika lub przejęte w opuszczonym gospodarstwie: były to krowa, jałówka, siekiera, kosa (albo sierp) i ziarno na zasiew. Wreszcie po zapisaniu daty (a było to 10 grudnia 1516 roku) wspomina, że obiecał Marcinowi dwa konie i że poręczył za niego sołtys wsi. To ostatnie było częstą praktyką stosowaną w celu zapobieżenia opuszczaniu świeżo zasiedlonych gospodarstw.
Liczne zachowane w księdze „Lokacji łanów opuszczonych” zapiski tego typu są dowodem, że Kopernik, wbrew temu co się może wydawać, był człowiekiem nie tylko zapatrzonym w gwiazdy, ale też, gdy była potrzeba, mocno stąpającym po ziemi.
