Wieczory zamkowe - cykl "Cymelia"

Protestancki kościół św. Jana Ewangelisty (farny) w Bartoszycach należał do najbogatszych i najpiękniej wyposażonych świątyń w dawnych Prusach Książęcych. Sławne były – jako instrument i jako dzieło snycerki – bartoszyckie organy, wysokim kunsztem odznaczały się liczne mieszczańskie epitafia, ale chlubą miasta była monumentalna, sięgająca pod gwiaździste sklepienie prezbiterium nastawa ołtarzowa. Do Muzeum trafiły rozbite jej szczątki, przede wszystkim figury, które są – w miarę możliwości – systematycznie konserwowane i udostępniane na kolejnych wystawach. W wiekopomnym dziele Antona Ulbricha o nowożytnej rzeźbie w Prusach Wschodnich czytamy o nastawie z Bartoszyc, że powstała w latach około 1650–1660, a wykonawcą był Joachim Pfaff, rzeźbiarz potwierdzony jako twórca ołtarza w Sępopolu (1668). Gdyby wziąć pod uwagę miejscowe źródła, trzeba by stwierdzić, że znakomity badacz pomylił się podwójnie: Pfaff żadną miarą nie mógł ani wyrzeźbić figur z tego ołtarza, ani ozdobić nastawy linearnym, miejscami wręcz „suchym” manierystycznym ornamentem małżowinowo-chrząstkowym. Przekonuje nas o tym jego dzieło w Sępopolu. W dodatku – według księgi rachunkowej parafii św. Jana - ołtarz przywieziono do Bartoszyc z Królewca i ustawiono w kościele dopiero w roku 1678! Nieznany z imienia rzeźbiarz pobrał za to wynagrodzenie w ratach. Czy on właśnie był twórcą (tu należałoby uściślić: rzeczywistym twórcą) – mocno wątpię. Jest to mało prawdopodobne z tego samego powodu, co autorstwo Pfaffa: retabulum z Bartoszyc owszem, jest podobne do grupy ówczesnych ołtarzy z królewieckich warsztatów Michała Döbla oraz braci Jana i Fryderyka Pfefferów (przykłady w nowożytnych kościołach Królewca, ponadto m.in. w Górowie Iławeckim, Pruskiej Iławce, Szakach i Alemborku), ale zdecydowanie różni się od nich orientacją artystyczną i zdecydowanie góruje poziomem. Na tle cytowanych tutaj prac jest ono wyjątkowym przykładem „szlachetnego konserwatyzmu”. Ikonografia ołtarza z Bartoszyc okazuje się rozbudowaną redakcją treści ołtarza z fary staromiejskiej w Królewcu z roku 1606. Figury Apostołów i personifikacji cnót są omalże kopiami odpowiednich rzeźb z nagrobnego pomnika księcia Albrechta, autorstwa Cornelisa Florisa z Antwerpii (1570). Żaden ze znanych nam rzeźbiarzy królewieckich czynnych w trzeciej ćwierci XVII w. nie mógłby stworzyć dzieła tak doskonale łączącego w sobie pierwiastki lokalnej tradycji z wymogami narzucanymi przez nowe prądy artystyczne. Jeśli zatem nie Joachim Pfaff ani jego pruscy koledzy, to kto? Część odpowiedzi zawarta jest w tytule, reszta będzie podana na wykładzie.
W galerii pokazujemy figury z tej nastawy poddane przez MWM konserwacji w Olsztynie i Gdańsku.