Skarbonki i portmonetki

 

Zapraszamy na wystawę przygotowaną na okres wakacyjno-letni przez Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, prezentującą kolekcję 216 skarbonek ze zbiorów Muzeum Historycznego w Trokach (Litwa). Wystawie towarzyszy katalog w wersji litewsko-polskiej.

Prezentowana kolekcja obejmuje obiekty powstałe od XVI wieku do połowy XX wieku. Skarbonki zostały wykonane z różnych materiałów: gliny, drewna, gipsu, poprzez kute żelazo, miedź, mosiądz, srebro i złoto, stopy wysokoniklowe, mosiądze, nowe srebro, alpaka, argentan, melchior.

Najstarszą grupę w kolekcji stanowią obiekty pozyskane w trakcie prowadzonych na terenie Litwy wykopalisk archeologicznych – niewielkie gliniane skarbonki, w formie cebulek tulipana, z XVI-XVII wieku, z których pieniądze można było wydobyć dopiero po stłuczeniu naczyń.

Podstawowy trzon kolekcji stanowią skarbonki powstałe od początku XIX do połowy XX wieku. Pojedyncze obiekty można datować na XVIII wiek. Niewielką grupę stanowią skarbonki sakralne: mocowane do ściany, swobodnie stojące lub takie, które były obnoszone wśród wiernych, wśród nich, dwie wyjątkowe skarbonki w formie synagog.

Duża część kolekcji, to miniatury: banki, sejfy, kasy pancerne, wiatraki, domy, słupy ogłoszeniowe, pomniki, zwierzęta, ptaki, sprzęty domowe: od kufrów i skarbczyków, po maszynę do szycia i piecyk do ogrzewania, książki i naczynia – wśród których królują kufle. Część skarbonek nawiązuje do świata bajek czy polityki (to widać szczególnie w skarbonkach amerykańskich).

Pokazujemy też domowe kasy oszczędności. Ich historia zaczęła się w USA, kiedy amerykański bankier Walter Francis Burns (1866-1930) w roku 1894 opatentował w USA „Home Saving Bank System” (domowa kasa oszczędnościowa) i wręczał ją kredytobiorcom wraz z książeczką spłat.

Według innej wersji, pierwszą domową kasę oszczędnościową przygotował duński inżynier Jakob Christian Hansen Ellehammer (1871-1946) w 1900 roku na zamówienie duńskiej firmy Landsmansbanken. Wykonana była z mosiądzu, a jej poszczególne części były odlewano osobno i łączone przy pomocy zacisków. Model ten upowszechnił się m.in. w Holandii, Finlandii. Popularne były również domowe kasy oszczędnościowe w kształcie książki oprawionej w sztuczną skórę. Banki wydawały wierzycielom takie kasy oszczędnościowe, wraz z książkami ewidencyjnymi za określoną kaucję. Każda skarbonka miała indywidualny numer identyfikacyjny, a klucz do niej był przechowywany u skarbnika w banku. Skarbnik lub osoba upoważniona mogli przyjść do użytkownika i za odpowiednią opłatą opróżnić skarbonkę, a oszczędności przenieść do banku na konto właściciela i wypłacić mu odsetki. Takie skarbonki były traktowane jako punkt obsługi klienta.

Skarbonki były także prezentami z okazji chrztu, skarbonki, upominkami reklamowymi promującymi banki, firmy handlowe, spółki kredytowe i finansowe, firmy ubezpieczeniowe, a nawet producentów naczyń ze stali nierdzewnej.                    

Bardzo ważną pozycję w kolekcji trockich skarbonek zajmują żeliwne skarbonki produkowane w USA od drugiej połowy XIX wieku, a wśród nich skarbonki mechaniczne, „Mechanical Banks”, w których poszczególne elementy poruszane są za pomocą mechanizmu przegubowego, wprawiającego w ruch monetę, kierując ją do pojemnika.

Równie ważne, z punktu widzenia choćby technicznego, są tu skarbonki z wmontowanymi systemami liczącymi monety. W tej grupie znalazł się oddzielny zbiór portmonetek – monetników [monetinek] ze srebra, złota, metali srebrzonych, w formie zegarków kieszonkowych, papierośnic, puderniczki czy etui na okulary z mechanizmem sprężynowym rejestrującym monety. Tego typu przedmioty szczególną popularnością cieszyły się w Rosji, ale wykonywano je również w Europie i Stanach Zjednoczonych. Były szczególnie cenione jako prezenty, a najbardziej wtedy, gdy wypełnione były monetami.

Skarbonka w obecnych czasach kojarzy się nam głównie z zabawką, z zabawką edukacyjną, uczącą dzieci oszczędzania – zbierania pieniędzy do jakiegoś pojemnika - na konkretny cel; wrzucający jest właścicielem zgromadzonych pieniędzy.

Przyglądając się skarbonkom na wystawie i czytając na nich hasła reklamowe zauważymy jeszcze jedno, sto lat temu główny akcent kładziono na oszczędzanie, teraz banki oferują przede wszystkim kredyty. Od początku ubiegłego roku na rynku polskim pokazał się nowy produkt bankowy „Skarbonka”, mający zapewne wywołać pozytywne skojarzenia u potencjalnych klientów. Skarbonka – coś pewnego – nienaruszalnego - zyskownego. Kilka banków oferuje nową formę lokowania oszczędności na swoich kontach, a jest i taki, który obiecuje, że od zysków z oprocentowania nawet nie zapłacimy podatku „Belki”.